Hiltzen ari diren munduak

-n -kargitaratuta
Erantzun

Alcarràs

Alcarràs filma ezin izan nuen zineman ikusi. Abuztuan izan dut plataformetan ikusteko aukera. Zeozer irakurria nuen aldez aurretik: mundu baten amaiera islatu nahi zuela (nekazaritza-mundua, alegia)… aktore-taldea osatzeko, benetako familia bat bilatu nahi izan zutela (edo, behinik behin, talde profesionala ez izatea, baizik eta herritar arruntaz osasutakoa)… modu malguan grabatu zela, gidoi finko eta zorrotz bati jarraitu gabe… eta beste hainbat gauza.

Emaitza oso ikusgarria izan da. Berritzailea, alde askotatik.

Sare sozialetan eta komunikabideetan, goian duzuen fotograma erabili da bereziki. Esanguratsua. Ondo hautatua. Familia osoa, bere lurrei begira, beren mundua nola desagertzen ari den ikusten.

Irudi bakar batek istorio oso bat laburbil dezake.

/…/

Euri Horia

Hau ere mundu baten amaierari buruzkoa da. Julio Llamazarasen aspaldiko nobela bat da “Euri Horia” (La Lluvia Amarilla). Wikipediaren arabera 1988an argitaratu zen. Nobela? Ez dakit, bada. Narrazio poetiko bat dela esan izan da. Llamasaresek Pirineoetako herriak nola husten ari ziren islatu nahi zuen bertan. Hizkuntza eta egitura aldetik oso narrazio aberatsa da eta oso giro berezia sortzen du. Gaiaren aldetik, malenkoniaz dago beterik: herriak hustutzea, bakartasuna, denboraren iragana… Izenburuak udazkenean erortzen diren hosto lehorrei egiten die erreferentzia.

Protagonista Andres da, Ainielle herriko artzain bat: bertako azken biztanlea, herria erabat hustu aurretik. Ainielle herria aragoieraren eremu linguistiko historikoan kokatua dago. Kritikaren bat irakurri dut arrazoi horrengatik, hain zuzen: izan ere, narrazioa lehen pertsonan dago, eta  –batzuen ustez– zaila da bertako artzain batek halako hizkuntza aberatsa erabiltzen duela sinistea. Horrek, kritika horien arabera, sinisgarritasuna kentzen dio narrazioari.

/…/

Paniceiros

Udaberrian Asturias aldera egin nuen txangotxo bat baliatu nuen Historia Universal de Paniceiros liburua berriro irakurtzeko. Jatorriz asturieraz idatzita dago, baina gaztelaniaz ere topatu daiteke. Istorio laburrak dira; baina zaila da poesia, narrazioa edo entsaioa ote diren bereiztea. Baten batek narrazio kostumbristak direla esango luke, baina ez zait iruditzen. Hori baino askoz gehiago dela esango nuke. Hor ere Xuan Bellok antzeko motibazio bat aitortzen du: “Ikusi nuen nola ari zen mundu bat hiltzen, eta horren berri eman nahi izan nuen”.

Umoretik ere asko du, baina esango nuke tonu eta giro lanbrotsua eta malenkoniatsua nagusitzen dela. Lainoa/lanbroa omen da Asturias hobekien laburtzen duen sinboloa. Xuan Belloren arabera, lainoa “arimaren sentimendu bat da”, gogo-aldarte bat. Lainoa misterio-estalki baten modukoa da. Erraza da lainoan galtzea, bidea ondo ezagutzen baduzu ere. Mendizaleek hori ondotxo dakite. Xuan Bellok dioen bezala, lainoak espazioa eta denbora deuseztu eta ezabatu egiten ditu, erabat eta eraginkorki.

/…/

Gure Paniceiros

Duela hainbat urte, Lorea Agirrek liburu horren irakurketa propioa egin zuen Koldo Mitxelena kulturgunean, “berrirakurtzen” saioaren barruan. Hemen ikus daiteke: (https://www.youtube.com/watch?v=Vr1TwUn2kHQ). Oso ariketa polita egin du bertan: Paniceiros eta Euskal Herria alderatu, haren ustez, gurean ere, mundu bat joan badoakigulako, gure begien aurrean, kasik ohartu gabe.

Besteak beste, Joseba Sarrionandiaren poema bat ekarri du, Ruper Ordorikaren musikarekin:

Eta badoaz urtaroak,
Eta gu ere bagoaz,
Geroago eta gutiago
Gara ginenak,
Gero eta urrutiago
Ginena
Zer geratuko da gerorako?
Leku izenak agian,
Ez besterik: Ursouia, Itchasou, Irouleguy, Aussurucq eta Tchoko
Jendeak misterio aire batekin
Ahoskatuko ditu leku izenok...

/…/

Non lurrartu?

Etxean, mahai gainean, ireki gabe, Bruno Latour filosofoaren liburu bat daukat: Donde Aterrizar.

Izenburuak oso metafora potentea du atzean:

“Gure zibilizazioa lurretik aireratu da, hegazkin supersoniko batean eroso bidaiatuko balu bezala. Lehenik, leihatilatik begiratzean, kotoizko hodeiak ikusten ziren, eta eguzki-izpien dirdira. Baina, poliki-poliki, hodeiak beltz bihurtu dira, eta urrutian trumoiek ekaitza datorrela iragarri dute. Lurreratu behar da. Premiazkoa da. Baina non? Lurra desagertu egin dela ematen du, hain urrun dago-eta”

/…/

Minoria aktiboak

-n -kargitaratuta
Erantzun

Margaret Mead antropologoaren hitzak:

«EZ JARRI INOIZ DUDATAN pertsona burutsu eta konprometitu talde bat aski dela mundua aldatzeko. Egia esan, gaurdaino hori izan da funtzionatu duen gauza bakarra».

Minoria aktiboak. Nonbait irakurri dut, euskararen kasuan ere, ezinbestekoak izan dira iritsi garen lekura iristeko, eta are ezinbestekoagoak izango direla aurrera egiteko.

Minoria aktiboen teoria Sergi Moscovicik proposatu zuen, psikologia sozialetik.. Bere definizioaren arabera, minoria horiek «kolektibo txikiak dira, gehiengoarenak ez diren arau eta balio propioetan oinarrituz, gehiengoaren jarrerak eta jokabideak aldatu nahi dituztenak».

Influentzia sozialaren prozesuak landu nahi zituen Moscovici. Bere ustez, minoria aktibo batek gehiengoarengan influentzia izateko, hiru baldintza behar dira: (a) lehenik, minoriak bere jarrera propioa definitu behar du; (b) bigarrenik, gaia problematizatu behar du: gehiengoak arazorik ikusten ez duen lekuan, arazoa azalarazi eta gatazka sortu behar du; (c)  hirugarrenik, kontsistentziaz jokatu behar du; batetik bere hautua zeharo kontzientea dela adierazteko, eta bestetik erdibideko konponbiderik onartzeko prest ez dagoela erakusteko. Gehiengoarengan disonantziak eta duda-mudak sortzea da kontua (baita neurri bateko erru-sentimendua ere).

Minorien influentziak gatazka sortzen eta kudeatzen jakitearekin du zerikusirik. Gatazkak tentsionamendua sortzen duen neurrian, gatazkaren parte diren pertsonek eta taldeek egoera berrebaluatu beharko dute halabeharrez. Haren esanetan, minoriaren papera ez da atsegina izatea, ez limurtzea eta ez seduzitzea, baizik eta gatazka sortzeko eta gidatzeko gai izatea. Horretarako, arrakastaren gakoa minoria aktiboen jokabidea omen da.

Moscovicik gatazkaren irakurketa positiboa egiten du. Disonantzia ondo neurtua sortzea omen da kontua: nahikoa, mugimendu bat sortzeko; eta ez gehiegi, kontrako jarrerak ez gotortzeko.

Interesgarria, ezta?

Gerra kulturalak

-n -kargitaratuta
Erantzun

BAT

Bereziki egokia iruditu zait aurtengo Udaltop jardunaldiak landu duen gaia. Iruditzen zait haratago iresteko moduan geundela, baina, behintzat, ondorio batzuk atera dira. Nik neuk, behintzat, honela ikusten dut:

  • Erabat funtsezkoa eskolaz kanpoko ekosisteman eragitea. Eskolaz kanpokoa inguru konplexua da. Ekosistema hitza bera oso esanguratsua da: askotariko jarduerak, askotariko espazioak, askotariko eragileak… Ekosistema osoan eragin beharra dago, ez (soilik) jarduera zehatzetan.
  • Horretarako beharrezkoa da instituzioen esku-hartzea. Aterki juridiko-politiko egoki bat antolatu beharra dago. Instituzioek apustu egin behar dute, eta apustu hori bistaratu.
  • Horren aldeko aktibazio eta adostasun soziala ere landu beharra dago. Behetik ere indarra sortu behar da, prozesu horretan eragingo duena. Agian ez da erabat “politikoki zuzena” honela esatea, baina… presio soziala ere beharrezkoa da.
  • Zerbait antolatu beharra dago, bide horretan eragingo duena. Artefaktu bat, dispositibo bat… Horren aldeko indarrak eta ekimenak artikulatzeko gaitasuna izango duen zerbait. Kanpaina bat? Ezetz esango nuke… Kanpaina bat baino zertxobait gehiago behar da… zerbait organikoagoa, agian.
  • Helburua, aurrepauso txikietatik harago, kultura-aldaketa eragitea da. Arau soziolinguistiko berri bat sortzea, alegia: 16 urte azpikoentzat antolatzen den guztia (defektuz) euskaraz izatea. Beste hizkuntzak ere hor egongo dira ziur aski, baina euskara izatea aukera ez-markatua.

Ideia potentea iruditzen zait. Zoritxarrez “kultura-aldaketaren ideia” bera ere kolonizatu eta lapurtu egin digute.

BI

Maiatzean soziolinguistika jardunaldiak izan ziren Alcoi-n (XXV Jornada sociolingüística Alcoi 2022). Hitzaldietako batean hizlariek ikasleen eredu kognitiboetan eragin beharra mahairatu zuten, eta eredu kognitibo horien atzean zeuden ideia batzuk errepasatu ere errepasatu zituzten: aurriritziak, autogorrotoa, hizkuntzaren eta identitatearen arteko lotura, arlo pribatua eta arlo publikoa… Irakasleei deigarri egiten zitzaien bereziki katalan-hiztunek ere “erosi” egin dutela inposizioaren ideia. Haraino iritsi da ideien kolonizazioa.

Izan ere, Valentzian katalan-hiztunek ere hizkuntza inposatu egiten dela uste dute. Horrelako ideiak dituzten ikasleei hiztun “solidarioak” deitzen diete, erdi-txantxetan. Gela batera sartu eta katalanez hasten zarenean –Hola, bon dia. Com esteu?–, oso litekeena da hiztun solidario horietako bat agertzea. –Perdona, disculpa, però aquí hi ha una noia que ve de la Rioja i que no t’entén–. Beste neskak, jakina, den-dena ulertzen du. Agian ez du ezer esango, baina pentsatu bai: –No le entenderas tú. Yo estoy entendiendo perfectamente!–.

Irakasle horien ustez, larria da katalan-hiztunek inposizioaren diskurtsoa barneratu izana… Oso-oso arriskutsua da.

HIRU

Norberaren balioak, sinismenak eta praktikak gailentzeko gatazka ideologikoei gerra kulturalak deitzen omen zaie. Ideien hegemonia lortzeko borrokak dira. Zer da justizia, zer inposizioa, zer da bidezkoa eta zer ez, hori guztia nork erabakitzen du? Ideia horiek guztiak gure alde posizionatzea da gerra kulturalen helburua.

Orain dela egun batzuk, titular hau agertu zen El Correo egunkarian.

Bitxia da. Hasiera-hasieratik garbi dago intentzionalitatea, baina hurrengo parrafoa irakurri behar da zertaz ari den jakiteko:

PNV, EH Bildu y PSE-EE apalabran la nueva ley de profesiones del deporte, que será aprobada por el Parlamento vasco la próxima semana

Nonbait irakurri dut gerra kulturalen kontzeptua AEBetatik datorrela, eta zerikusi gutxi duela gure errealitatearekin. Ez dakit bada! Artikulu horren modukoak irakurtzen ditudanean… zalantzak sortzen zaizkit.

Prospektiba-ariketak?

-n -kargitaratuta
Erantzun

WIKIPEDIAREN arabera, etorkizuna aztertzen duen zientzia da prospektiba, etorkizuna ulertzeko eta etorkizunean eragin ahal izateko. Prospektiba-analisi batean, aldagai kritikoak definitzen dira, eta aldagai horietako bakoitzaren balizko bilakabideak aztertu. Horren arabera, etorkizuneko agertoki edo jokaleku ezberdinak irudikatzen saiatzea da helburua; gehienetan hiru: bat kontinuista, bigarrena baikorra eta hirugarrena ezkorra. Non egongo gara X urte barru, egoera gutxi gorabehera gaur bezala jarraituz gero? Eta aldagai kritikoek nabarmen hobera egingo balute? Aldagaiak okertzeko arriskurik al dago? Ariketa interesgarria (eta tentagarria) da etorkizuna aurreikustea. Ez zaizue iruditzen? Ernest Querolek horri guztiari buruzko artikulu bat idatzi zuen “Treballs de Sociolingüística Catalana” aldizkarian: Per una sociolingüística prospectiva: de la profecia a la prospectiva.

Orain dela urte batzuetatik hona dezente zabaldu da bidegurutze batean gaudelako ideia. Esan izan da hemen eta orain hartzen ditugun erabakiak funtsezkoak izango direla, hemendik hainbat urtera egoera batean edo bestean egoteko. Kontua da… Zein dira jokaleku batera edo bestera eramango gaituzten erabaki horiek?

Orain dela hilabete pare bat hitzaldi bat antolatu zuten Gasteizko Oihanederren: 2040ko Gasteizko euskaldunak. Irudikatzen? Iñaki Mtz de Luna eta Asier Etxenikerekin. Erantzun batzuk jaso nituen bertatik:

BAT. Euskararen jakite-maila hobetzea da gakoetako bat. Ulermenaren unibertsalizazioa aipatu izan da; baina horrekin batera, euskaraz gaztelaniaz bezain erraz (edo errazago) jardungo duten hiztunen kopurua handitzea ere bai. Asierrek hortik jo zuen. Iñaki Iurrebasoren tesia aipatu zuen. Izan ere, Iñaki Iurrebasok defendatzen du, apurtxo bat era probokatiboan, “euskara asko erabiltzen dela dagoen ezagutza-mailarako”. Hauxe da, gutxi gorabehera, argumentazioa: Soziolinguistika inkesta hartzen badugu (>16 urte), Araban % 19,2 da euskaldunen portzentajea (2016ko datuak). Horien artean gaztelaniaz euskaraz baino hobeto moldatzen direnak % 70,8 dira. Hortaz, diferentzia da euskaraz gaztelaniaz bezain ongi edo hobeto moldatzen diren arabar euskaldunen portzentajea: % 29,2, alegia. Proiekzio bat egiten badugu biztanleria osoa kontuan hartzeko, datua harrigarria da: arabarren % 5,6 inguru dira euskaraz gaztelaniaz bezain ongi (edo hobeto) moldatzen diren euskaldunak. Kale-erabilera Araban % 4,6 da. Kasualitatea? Ez dakit zenbakiak ondo dauden, baina argumentazioa horixe da gutxi gorabehera.

BI. Mtz de Lunak ESEP (Euskara Sustatzeko Ekintza Plana) ekarri zuen hizpidera. Gaizki ulertu ez badut, bere ustez, aktibazioan eta planifikazioan egon daiteke gakoetako bat: ESEP plan instituzional hutsa izan barik, plan komunitarioa izateko urratsak ematea. Ez dago gaizki esana, baina barkatuko didazue eszeptiko samarra baldin banaiz. Eztabaida zaharra da: euskara plan orokor batek bi dimentsio behar ditu: dimentsio instituzionala eta dimentsio soziala, osagarriak eta ondo lerrokatuak. Agian norabide onean gaude, baina asko dago oraindik lantzeko. [Dimentsio komunitarioaz sarrera bat idatzi nuen duela gutxi: hemen].

HIRU. Ez batak eta ez besteak ez zuten aipatu, baina… hezkuntza izan daiteke gako horietako beste bat? Hezkuntzan ere ziklo baten amaieran gaudela esan da eta aldaketak iragarri dira. Ikusteko daude aldaketa horien tamaina eta eragina. Oraingoz era guztietako erreakzioak ikusi dira.

Kike Amonarrizek oso modu adierazgarrian azaldu ohi du hau guztia:

“Norantz joko du gero eta euskaldunagoa den belaunaldi berri honek? Euskara izango du gero eta gehiago hizkuntza nagusi? Edo euskaraz jakin arren erdaraz egiten jarraituko du, besteak beste, gure belaunaldiak eskaintzen dizkion lanerako eta sozializaziorako eremu nagusiak erdarazkoak direlako?  Hurrengo hamarkadetan, Europako hizkuntza normalizatuen bidean jar gaitezke edo Irlandako sinbolismoaren norabidea hartu”.

Zuek nola ikusten duzue?

Eta hi leloa bai lelo… eta beste zenbait gaizki-ulertu

-n -kargitaratuta
Erantzun

BAT

Sautrela abestiaren estribilloaz akordatzen? Etaileloribailelolelosaraileloa. Txikitan oso erakargarria egiten zitzaigun, Mikel Laboraren ikimilikiliklik-aren pare, sorgin konjuro baten modura. Zer ulertzen genuen? Auskalo! Eta hi, lelo hori. Bai lelo! Lelo zara, ai leloa! Kontxo! Zer demontre du Beñat Etxeparek ditxosozko lelo horrekin? Nor da lelo? Nori ari zaio lelo deitzen?

Gerora jakin genuen Bizkaia aldean antzeko formula bat jaso zuela Cachopin Laredoko kronikagileak, hango bertso zahar batean. Horrela ageri da Auñamendi entziklopedian:

Lelo il Lelo, Lelo il Lelo,
Leloa, Zarak il Leloa.
Oktabiano munduko Jauna
Lekobidi Bizkaikoa.

Gaztelaniazko itzulpena ere ageri da bertan:

Lelo (ha) muerto Lelo, Lelo (ha) muerto Lelo
El Lelo, Zara ha muerto al lelo;
Octabiano (es) señor del mundo
Lekobidi (lo es) de Vizcaya.

Cachopinek, oharkabean, mito bat eraiki zuen, itzulpen akastun batean oinarritua: Lelo pertsonaiaren mitoa, alegia. Gerora, XIX. mendean, “La leyenda de Lelo” izeneko liburua idatzi omen zuen Vicente Aranak, Sabino Aranaren lehengusu batek.

Lelori lelo delako hori, dakizuenez, garaiko euskal lirikako formula bat da, zenbait kanturen lelo gisa agertzen dena. Hitz itxuragabetuak dira, onomatopeiak, agian esanahirik gabekoak, musikaltasuna iradokitzen duten soinu errepikakorrak… Ahozkotasunari erabat lotuta ageri dira formula horiek, eta poemak ahoz atontzen ziren garaia ekartzen digute gogora. Antza denez, halakoak poemaren doinua eta tonua ondo eta azkar hartzeko erabiltzen ziren. Hortaz –nonbait irakurri dudanaren arabera– litekeena da Sautrelaren leloa honelako zerbait izatea: “Eta hi lelo hori, bai lelo, lelo sar hadi, leloa”. Zentzuzkoa iruditzen zait.

BI

Matalaz kantuaren kasua askoz ezaguna da… Mitikileko erretorearean azken hitzak honakoak izan ziren, Benito Lertxundiren bertsioan: “Agian, agian, egün batez, jeikiko dira egiazko xiberutarrak, egiazko eskualdünak tirano arrotzen hiltzeko”. Ezaguna da “hiltzeko” dioen lekuan,“ohiltzeko” esaten zuela jatorrizkoak: “ohildu = kanporatu”, alegia. Akatsak dramatismo puntu bat ematen dio kantuari, baina ez du esanahia gehiegi aldatzen.

HIRU

Pepitas de Calabaza argitaletxeak liburu bat argitaratu berri du Jordi Maestreren Paraguas en llamas izeneko blogean oinarritua. Bertako post batean anekdota pare bat kontatzen du, honelako gaizkiulertuei lotuta.

Irlandako gazte baten istorioa kontatzen du. Kantuen letrak erabiltzen omen zituen gaztelania ikasteko, eta tarte batean intrigaturik ibili zen El Ultimo de la Fila taldearen kantu honekin:

¿Por qué esas flores raras
crecen en las aceras para ti?
Volveré a coger las aves

¿Flores raras?¿Coger las aves? Zertaz ari da? Azkenean erabaki zuen desamodioari buruzko istorio bat zela: hegaztizain bat eta bere neskalaguna: “Oye, tía, eres tan rara que yo lo dejo, voy a volver a coger las aves”. Istorio polita, ezta? Kontua da kantuak ez duela “Volveré a coger las aves” esaten, baizik eta “Volveré a cogerlas. Sabés?”.

Beste istorio bat kontatzen du, hari txikitan gertatua. “Sombra aquí y sombra allá, Maquíllate, maquíllate” kantu ezaguna entzun zuenean gogoratzen du hasiera batean pentsatu zuela Mecano talde katalan bat izango zela (agian valentziarra); eta erabat ausarta, konplexurik gabe elebitasunaren aldeko apustua egiten zuelako:

Som d´aquí i som d´allà,
(Hemengoak eta hangoak gara)
Maquíllate, maquillate

Gaizki-ulertu batetik metafora ikaragarri polita sortu duela iruditu zait.

LAU

Allande Sokarros euskaltzaina izateaz gain, hizkuntza aktibista aparta izan dugu. Duela gutxi utzi gintuen, eta, horrez geroztik, bere Xiberoko argazkien falta sentitu dugu Twitter eta Instagramen, argazki horiek Xiberoa urrundik gertu sentitzeko modu bat baitziren.

Allandek hainbat programa egin ditu Xiberoko Botza irratian. Kantore Kronika da horietako bat. Programaren sintonian bertan kariturizatzen duten bezala, sarri betiko kantuak kantatzen ditugu, zer esaten dugun jakin gabe. Oharkabean letrak aldrebestu egiten ditugu. Programak lanketa horixe proposatzen zuen: Xiberoan sarri kantatzen diren kantuak hautatu eta lerroz lerro esanahia “deszifratzen” lagundu, xiberotar hizkera garbi-garbian. Zazpi eta hamar minutu bitarteko saioak ziren eta horietako hainbat web orrian daude entzungai: Xiberoko Botza – Kantore Kronika. Entzun, merezi du eta.

Adiorik ez, Allande!

Urratsez urrats, pausorik pauso…

-n -kargitaratuta
Erantzun

Urratsez urrats, pausorik pauso, mailaz maila… Txepetxek bi ideia defendatzen zituen bere teoria soziolinguistikoan: (a) hizkuntza komunitatea trinkotzea, euskaldun osoek osatzen duten nukleo sinbolikoaren inguruan; eta (b) tipo soziolinguistikoen optimizazioa: hau da, euskaldun-tipo bakoitzak puntu bat gora egitea, bere egoera hobetzeko, eta gertu duen hurrengo tipoaren mailara iristeko.

Marina Massaguer soziolinguista katalanari antzeko zerbait entzun diot bideo batean: hiztun-tipo ezberdinak daudela azpimarratzen du eta hizkuntza politika pertsonalizatuak behar direla proposatu. Honela azaltzen du tipologizazio hori:

  • Nonahi eta noiznahi katalanari eusten diotenak (mantenidors, eusleak…)
  • Nagusiki katalana erabiltzen dituzten hiztunak (usuaris predominants)
  • Txandakariak (alternadors)
  • Noizbehinka katalana erabiltzen duten hiztunak (usuaris ocasionals)
  • Ez erabiltzaileak

Tipo horietako bakoitzaren atzean jatorri ezberdinak daude, bizipen eta sentsibilitate ezberdinak, eta sarritan bizitza-proiektu ezberdinak ere. Helburua aldaketa gradualak ahalbidetzea da: hizkuntza adoptatzen hastea, lehen erabiltzen ez zuten testuingu batean. Hau da: hizkuntza gehiago, gehiagotan eta gehiagorekin erabiltzea (ezaguna egiten zaizue, ezta? Ez-erabiltzaileak noizbehinkako erabiltzaile bihurtu daitezke; noizbeinkako erabiltzaileak txandakari… eta horrela segidan.

Beste testuinguru batean, Xabier Payari ere antzeko ideia entzun diot. Ikasleak euskal hiztun izateaz gain, kulturtzaletu ere nahi dugu, jakina denez. Horretaz jardun zuen “Ikasle, ikusle, ekoizle” izeneko hitzaldian (Eskola Hiztun Bila, 2020). Ikasleak euskal kulturarekin duten hurbiltasuna eskailera edota piramide baten inguruan irudikatu daitekeela dio: behean euskal kulturarekin interesik bat ere ez duten gazteak; eta goiko erpinean gazte kulturzale edota kulturgile profesionalak. Tartean mailaketa oso bat egon daiteke: jakin-minez hurbiltzen direnak, noizbehinkako publikoa, gertuko publikoa, kultur taldeen kolaboratzaileak, amateurrak… Kultur publikoen eskailera deitzen dio horri, eta hainbat estrategia proposatzen ditu eskailera horretan gora egiteko: irisgarritasuna hobetzea, kultur ohiturak sortzea, fidelizazioa areagotzea, kapital kulturala handitzea, partaidetza bideak areagotzea…

Urratsez urrats, pausorik pauso, mailaz maila, nori bera… baina ez inolaz ere geldirik.

Xabier Payaren bideoa: https://www.ulibarri.euskadi.eus/eu/ehb_xxiv_jardunaldiarenbideoak

Soziolinguistika kritikoa

-n -kargitaratuta
Erantzun

Gasteizen eman zuen hitzaldi batean Txerra Rodriguezek lau ikasbide proposatu zituen, euskalgintza berritze aldera: (a) jatorrizko herrien mugimenduetatik ikastea; (b) han-hemen sortu izan diren esperientzia komunitarioetatik; (c) feminismotik; (d) soziolinguistika kritikotik.

Azken aipamen hori egin zitzaidan deigarria, eta piztu zidan jakin-mina.

Handik gutxira, «Ikerketa Soziolinguistikoa Hizkuntza Katalanaren Eremuan» izeneko jardunaldiaren aurkezpenetan, soziolinguistika kritikoaren hainbat aipamen aurkitu nituen. Besteak beste, jardunaldiaren azken ponentzian Jose del Vallek azaldutakoak. Jose del Vallek CUNY unibertsitatean lan egiten du, New York hirian, eta harreman handiak ditu Txile, Brasil edota Argentinan soziolinguistika kritikoa lan egiten duten hanbat ikerketa-talderekin. Gaur egun, bi gai ikertzen ditu bereziki: (a) ideologia linguistikoak eta (b) glotopolitika. Ponentziaren izenburua, honakoa: «Perspectiva Glotopolítica, anclaje teórico e implicaciones metodológicas». Ponentzia interesgarria iruditu zitzaidan, “gure terminologiatik” eta “gure ikuspegitik” urruntzen delako.

Jose del Vallek glotopolitika eta soziolinguistika kritikoa bereizten ditu, testuinguru soziogeografiko ezberdinean sortu direlako eta iturri zein tradizio ezberdinetatik edan dutelako. Glotopolitikak, haren esanetan, hizkuntzari eragiten dioten ekintza sozialei egiten die erreferentzia, ekintza horiek izaera politiko argia dutenean. Haren ustez, glotopolitika ez da (soilik) hizkuntza politika, etimologikoki horrela pentsatu badaiteke ere. Ikuspegi hori erabat gainditzen du.

Del Vallek onartzen du glotopolitikak eta soziolinguistika kritikoak, biek ala biek, oso harreman estua dutela elkarren artean; biak funtsezko elementu beraren inguruan egituratzen direlako: “hitza hartzea”. Hau da, zerk legitimatzen du pertsona bat, leku eta une jakin batean, hizkuntza batean eta modu jakin batean hitz egiteko? Eta horrek zein ondorio ditu?

Soziolinguitika klasikoaren arabera, hainbat prozesu sozialen ondorio dira fenomeno linguistikoak. Soziolinguistika kritikoak, ordea, norabide biko harremana ikertzen du: hizkuntzaren erabilerak botere-harremanak erreproduzitu edo eraldatu ahal dituela defendatzen du; hau da, botere-harremanak eta gizarte-kategoriak fenomeno diskurtsiboak direla. Hori horrela, soziolinguistika kritikoak eta glotopolitikak soziolinguistikaren adar ezberdinak mobilizatu nahi dituzte, proiektu emantzipatzaile eta demokratizatzaile baten inguruan. Kontzientzia soziolinguistiko kritikoa landu beharra aldarrikatzen dute, alegia.

Yasnaya Elena Agüilar irakasle mixeak «Lo lingüístico es político» testua idatzi zuen orain dela hainbat urte, eta izenburu bera duen liburutxo batean parte hartu zuen handik gutxira. Han dioen moduan: “Hizkuntza bidezko ekintza guztiak ekintza politiko bihurtzen dira. Berbazko dadoak kargatuta daude, nahiz eta horretaz ez jabetu metroan txartel bat eskatzen dugunean, edo liburu baten aipamena idazten dugunean. Horretaz oso kontziente izan behar dugu estatuak legitimotzat aukeratu ez dituen hizkuntza batean jarduten dugunean. Kasu horietan, hizketa-ekintza guzti-guztiak signifikazio-sare baten parte dira, eta horiek esanahi linguistikoetatik harago doaz beti“

Supermerkatuan saskia nola betetzen dugun, ekintza erabat politikoa dela entzuten da gero eta gehiagoetan, baita gosaria dela eguneroko lehen ekintza politikoa. Baliteke. Edo bigarrena, agian; hizkuntza gutxitu bat dugunontzat, “egun on” esatea baita eguneroko ekintza politikorik lehena.

Har Hitza!

Babesgune

-n -kargitaratuta
Erantzun

Gustatu zait BABESGUNE kontzeptua.

Maite Puigdevall irakaslearen bi hitzaldi ikusi ditut sarean: (a) L’aprenentatge del català: de l’aula als entorns d’ús (VIII Jornada sobre Llengua i Societat als Territoris de Parla Catalana) eta (b) Què són i com es creen els espais lingüistics segurs? (V Jornada de Dinamització Lingüística). Oso kontzeptualizazio interesgarria iruditu zait:

  • Haren esanetan, katalanak bi arazo ditu: (a) gaztelaniarako konbergentziaren araua (horren arabera, katalan-hiztuna gaztelerara igaroko da, aurrean duen pertsonak gazteleraz egiten badu), (b) gaztelaniaren interposizioaren araua (katalan-hiztunak, mundura irekitzen denean, gaztelania erabiltzen du zubi-hizkuntza moduan).
  • Bien konbinazioak oztopatu egiten du hizkuntzaren adopzioa. Ezin hizkuntza berri bat adoptatu (mudantza linguistikoa), hizkuntza erabiltzeko aukerarik ez dadago. Hizkuntza erabiltzeko espazioak, denborak eta harreman-sareak funtsezkoak direla azaltzen du.
  • Horretarako gune seguruen beharra aldarrikatzen du. Kontzeptua pentsamendu feministaren baitan sortu zen, LGTBI pertsonen testuinguruan. Soziolinguistikaren esparrura ekarrita, gune seguruak (babesguneak) gizarte-espazioak dira, non katalana ondo eta zuzen erabitzeko presioa arindu egiten den; horregatik, hiztun berriek beren auto-errepresentazioarekin esperimentatu ahal dute, gerora beste espazioetara zabaltzeko.
  • Gune seguruak (babesguneak) edo zubi-espazioak bi eratakoak direla adierazten du: (a) berariaz hizkuntza praktikatzeko sortutakoak (gure mintzalagunak, esate baterako; edo AUZOKO taldeak); (b) dagoeneko existitzen diren taldeak, interes jakin baten inguruan biltzen direnak, hizkuntzaren erabilera trinkoa egiten dutenak, eta une jakin batean paper hori jokatzeko erabakia hartzen dutenak (kultur taldeak, kirol elkarteak…).
  • Horren guztiaren atzean, bada kontzeptu bat niri izugarri potentea iruditzen zaidana: agentzia kolektiboa. Komeniko luke horretan sakontzea, baina hori hurrengo baterako utziko dut.

Euskal Herrian ibilbide interesgarria izan du BABESGUNE kontzeptuak. Etorkizunean ere, are ibilbide oparoagoa izan dezake:

  • BAT aldizkariaren azken-aurreko alean bazen horri buruzko artikulu bat: Ekintza-ikerketa partehartzailea euskararen hiztun aktibo bihurtzeko babesgune eta zubi-espazio.
  • Euskara Kirolkide proiektuaren oinarrian erabat zentrala da babesgune kontzeptua: proiektuaren gako-ideietako bat da, hain zuzen, euskarari dagokionez, kirol klubak babesgune izan daitezkeela bertan biltzen diren gaztetxoentzat. Horretan sakondu nahi dute. Nola bihurtu kirol entitate bat babesgune? Zein izan behar dira babesgune baten ezaugarriak?
  • Migrazioez eta harrera linguistikoaz ari garela… gurean ere, Katalunian bezala, babesguneek oso ekarpen interesgarria egin dezaketela iruditzen zait. Litekeena da esperientzia bat edo beste egotea, baina oraindik asko dago lantzeko.

Portzierto… ohartu zarete ARIGUNEtik BABESGUNEra ze tarte txikia dagoen?

Izan ongi!

Paulo Freire eta helduen euskalduntzea: berezia, hunkigarria, interesgarria, bitxia…

-n -kargitaratuta
Erantzun

2021ean 100 urte bete dira Paulo Freiren jaiotzatik. Horren oroimenez idatzi dut blog sarrera hau.

Berezia da Paulo Freireren pentsamendu pedagogikoa. Esango nuke oso jende gutxik ezagutzen duela sakon-sakonetik (nik neuk ere ez). Eta, halere, iradokitzailea da izendatze hutsagatik: heziketa herrikoia, herria irakaslea, ikasketa dialogikoa, hezkuntza-ekintza erako heziketa, askatasunaren pedagogia, alfabetatze kritikoa eta alfabetatze askatzailea… Kontzeptu horietako bakoitzaren atzean ikaragarri ideia ahaltsuak daudela iruditzan zait.

Hunkigarria da Arantxa Ugartetxea irakasleak euskonews aldizkarian idatzi duena [hemen]. Freire Sao Paulon ezagutu zuen eta bere ikaslea izan zen 80ko hamarkadan. Akorduan du behin ikastolen mugimenduei buruz jardun zutela, hango eta hemengo sentsibilitate pedagogikoak alderatuz. Paulok garbi zuen Euskal Herriko pedagogia kritikoak, bai ala bai, euskara behar zuela erdigunean. Jarraitzaileak izan ditu gure artean, baina oro har, esango nuke ez dela behar beste baloratua izan.

Esanguratsua da, halaber, Eusko Ikaskuntzak Ikastaria aldizkariaren ale monografiko bat dedikatu izana 1999an [hemen]. Paulo Freireren testu gutxi dago euskaraz.
Jarraitzaileak izan ditu gure artean, baina oro har, ez da behar beste baloratua izan.

Bitxia da aldizkari horretan bertan Fito Rodriguezek idatzitako testua. Bitxia, bi aldetatik: bitxikeria eta harribitxia delako. Izenburua: Paulo Freireren eragina helduen euskal alfabetatzean eta horren ondorioz egin daitezkeen aportazio kritikoak. AEKn 80ko hamarkadaren amaiera aldean jorratutako metodologiaz dihardu bertan. Kontzientziazio soziolinguistikoa aldarri, ikasketa kulturala bultzatu nahi izan zen; metodologia komunikatibo-funtzionala gaindituz, eta ikaskuntza anti-diglosiko gisa definitu zen planteamendu pedagogiko bat definituz. Horren guztiaren atzean, hasiera batean, Gabika, Naberan eta Kaltzada ibili ziren: askapenaren teologia eta Freiren proposamenak gertutik ezagutzen zituzten pertsonak, alegia. Planteamendu horietako asko AEKren ELE aldizkarian argitaratu ziren. Aldizkari horretan, besteak beste, Paulo Freireren testu baten itzulpena ageri da: Pedagogia kontzientziatzailea: hezkuntza eta kontzientziazioa.

Horri guztiari KULTURGINTZA deitu zitzaion, eta, metodologikoki ere, oso planteamendu aurrerakoiak proposatzen zituela iruditzen zait.

Saiatuko naiz azaltzen, gutxi gorabehera.

Sekuentzia didaktikoak ardatz tematiko baten inguruan antolatzen ziren: gai eta azpigai batzuk, alegia. Gaia aitzakia zen proiektua abiatzeko. Izan ere, sekuentzia bakoitzaren amaieran, proiektu bat aurrera eramatea zen helburua: (kultur) ekintza bat, talde osoak elkarrekin garatu behar zuena. Taldeak berak hautatu behar zuen zein ekintza garatu nahi zuen, eta, ahal zela, ekintza horrek nolabaiteko eragin kontzientziatzailea izan behar zuen: euskararen egoera diglosikoan eragin edo gizartzea kontzientziatzeko baliagarria izan. Ez zuen zertan ekintza handi eta konplexua izan; ez horixe: ekintza apalak egitea proposatzen zen, txikitik eragitea, alegia.

Hortik aurrerakoak zerikusi handia du gaur egun Ekintza edo Ataza bidezko Ikaskuntzaren testuinguruan egiten direnekin. Kultur ekintza garatzeko ikasleek burutu behar zituzten komunikazio-ekintzak definitu (komunikazio-eginkizunak, esaten genuen orduan); ekintza horiei begira, ikasleak trebatzeko hizkuntza-aktibitateak prestatu; hizkuntza aktibitate horien azterketa egin, ikasleek behar zituzten elementu linguistikoak identifikatzeko; eta lanari ekin.

Gogotsu hasi ginen, baina ezintasunak jan egin gintuen. Agian ez geunden horretarako ongi prestatuak. Egia esanik, zaila da, egun, ELE aldizkariaren lehen aleak eskuratzea eta orduko esperientziak biltzea; baina oso interesgarria irudituko litzaidake horren guztiaren irakurketa kritiko bat egitea. Iruditzen zait badugula zer ikasia.

Kritika sortzailea

-n -kargitaratuta
Erantzun

Jacqueline Urlak artikulu interesgarri bat argitaratu berri du “Anuario de Glotopolitica” aldizkarian: Una crítica generativa de la gubernamentalidad lingüística. Jacqueline antropologoa da eta askotxo ikertu ditu euskalgintza eta euskararen biziberritze-prozesua. Haren hitzetan esateko, erresistentziaren etnografia egin nahi izan du. Liburu bat argitaratu zuen 2012an: Reclaiming Basque: Language, Nation, and Cultural Activism.

Haren ustez, ikerlariaren zeregina ez da (soilik) erresistentzia legitimatzea, baizik eta kritika sortzailea egitea (kritika generatiboa, esaten du berak): pentsamendu, afektu eta ekintza eraldatzaileak mobilizatzea, prozesuek aurrera egin dezaten. Hori horrela, ikerketaren funtzioa, bere esanetan, ez litzateke prezeptiboa izan beharko. Kontrara, problematizazioa litzateke helburua: argiak eta jakinak diruditen ekintzak eta diskurtsoak problematizatzea, eta dagoneko baliagarriak ez direla sentiaraztea.

Antropologiari buruzko testu anitzetan gertatzen zaidan modura, testu apurtxo bat abstraktua iruditu zait, eta ez dakit den-dena ondo ulertu dudan. Hainbat ideiarekin geratu naiz:

  • Erreproduzioaren tesiari erreparatzea gomendatzen du. Izan ere, ustez eraldatzaileak diren praktikak sarritan ideologia linguistiko hegemonikoak erreproduzitu egiten dituzte, oharkabean. Estandarizazio prozesuak, esate baterako, hegemonikoa den ideologia monoglosikoa indartzeko arriskua ekar dezake, eta aniztasunaren ideia ahuldu.
  • Gobernamentalitate linguistikoaren ideia aipatzen du: sistema linguistikoa gobernatzen duten praktiken, aktoreen, tekniken eta ezagutza teorikoen uztardura, alegia. Gobernamentalitateak dio zer dagoen ondo eta zer ez, zer den egokia eta zer ez. Terminoa, duen kutsuagatik, deserosoa izan daitekeela dio, baina horren atzean dagoen kontzeptua oso presente izan behar dela. Nahi izatekotan, Jackelinek ez du terminoa aldatzeko arazorik, eta gobernamentaliateari buruz hitz egin beharrean, gobernantzaz hitzegiteko aukera zabaltzen digu. Galdera pertinentea da: zein dira, bada, euskalgintzaren nondik norakoak definitzen dituzten praktikak eta ezagutzak?
  • Entsanblajearen teoria ere kontuan hartzea proposatzen du. Euskalgintzaren mugimenduaren parte diren praktika, aktore eta ezagutza horiek guztiak elkarrekin nola konbinatzen diren aztertea eskatzen du, nolako aliantzak sortzen diren, nolako kontraesanak… Horrekin batera, aztertu beharko lirateke entsanblaje horietatik zeintzuk praktika, zeintzuk aktore eta zeintzuk ezagutza alternatibo ari garen baztertzen. Litekeena da hor aukera batzuk galtzen egotea.
  • Transizioaren diseinuaz hitz egiten du eta horren sentsibilitateaz jarduteko gomendatzen digu. Mundu berri bat posiblea bada, bertan hizkuntza-aniztasunak zein paper jokatu behar duen pentsatzea proposatzen du, eta mundu horretarako transizioa diseinatzen hasi.

Artikulua hemen irakur daiteke: https://glotopolitica.com/aglo-4/urla/