Hizkuntza, kultura eta kategorizazioa

Antropologia linguistikoak bi langai ditu bereiziki interesgarriak iruditzen zaizkidanak: bata, hizkuntza ideologiak, eta bestea, hizkuntzaren eta kulturaren arteko lotura. Oker ez banago, blog zaharrarekin hasi nintzenean, lehen bi sarreretan horretaz jardun nuen: hemen eta hemen.

Esan ohi da hizkuntza bakoitza mundu ikuskera bat dela. Hala da. Baina zer da mundu ikuskera? Era hertsian ulertuko bagenu, euskaldun guztiok zerbait amankomuna izan behar genuke; anarkista, budista edo kontserbadorea izanik ere. Zer? Zaila da esatea. Carme Junyent eta Pere Comellas irakasleek “Antropologia lingüística” liburuan dioten bezala, ikuskera horren ezaugarriak zerrendatu ahal izango bagenitu ere, nola jakingo genuke zein diren hiztun guztiek amankomunean dituztenak? Ezinezkoa da. Gehienez ere, kontsentsu handikoak diren zeinbat ideia identifikatu ahal ditugu. Askoz gehiago ez.

Antropologia linguistikoak hizkuntzaren eta kulturaren arteko loturak aztertzen ditu. Antropologia kognitiboak, ordea, kulturaren eta pentsamenduaren artekoak (etnozientzia). Azken batean hiruki bati buruz hitz egiten ari gara. Ez zaizue iruditzen? Hizkuntza, kultura eta pentsamendua. Zaila da hirurak erabat banantzea. Esan izan da mundua hizkuntzaren bidez ulertzen dugula. Esan izan da, halaber, pentsamendua ezin dugula behatu, hizkuntzaren bidez ez bada. Antropologia kognitiboak, hortaz, zera aztertzen du: gure inguruko kontzeptuak eta ebentoak nola ulertzen eta nola kategorizatzen ditugun, gizatalde moduan.

Berezia da kategorizazioaren afera. Zeintzuk atributu izan behar du elementu batek  kategoria jakin batean sartzeko? Antropologiaren ikuspegitik berdin dio pinguino bat objektiboki hegazti bat den ala ez (hau ere Carme Junyet eta Pere Cornellasen adibidea da). Garrantzitsua dena da jakitea dena delako kultura batek horrela kategorizatzen duen ala ez.

Kategorizazio horren baitan, prototipoen teoriak hainbat argibide ematen ditu, 5 puntutan: (a) kategoria guztietan beti dago elementuren bat erabat koadratzen ez duena ezaugarri guztiekin; (b) kategoria bateko elementu guztiak ez dira erabat ezberdinak; (c) kategoriek muga lausoak dituzte sarritan; (d) antzekotasun gurutzatuak dituzen elementuak kategoria berean sartzen dira, nahiz eta ezaugarri berberak ez izan (adib. maitasuna eta poesia); (e) estereotipoen arabera sartzen da elementu bat kategoria batean (emakume bat ile txuria duena, amonen kategorian sartuko dugu, bilobik ez badu ere).

Hortaz, kategoriak muga lausoak dituzten multzoak dira: erdigunean elementu prototipikoak daude (ezaugarri guztiak betetzen dituztenak) eta pereferian horren prototipikoak ez direnak. Kategoria guztietan dago elementuren bat erabat koadratzen ez duena.

Akordatzen zarete euskal kulturari buruzko eztabaidaz? Honen guztiaren argitan beste modu batean ulertu daiteke eztabaida. Zer da euskal kultura? Zeintzuk ezaugarri behar ditu dena-delako adierazpide batek, kategoriaren erdigunean sartzeko? Zeintzuk izan behar ditu, kategoria horretan leku bat izateko, periferian besterik ez bada ere? Euskarak zein leku du atributu-zerrenda horien baitan?


Motibo baten bila…

Euskaltegian geundela, bazen hitz magiko bat etengabe formazio-saio eta jardunaldi guztietan ageri ohi zitzaiguna: motibazioa. Totema bihurtu genuen, panazea bat, horrek dakarren arriskuarekin. Nonbait irakurri dut badela patologia bat, Wernicke-ren afasia deritzona. Patologia hori duen pertsonak esaldi eta diskurtso luzeak egin ahal ditu, baina guztiz inkoherenteak eta zentzurik gabekoak. Horrelako zerbait gertatzen zitzaigun motibazioaz hitz egiten genuenean: luze eta zabal mintzatzen ginen, baina… oso ideia original gutxi zeuden diskurtso horien atzean.

Motibazioa kosifikatu egiten genuen. Pentsatzera iritsi ginen motibazioa ikasleek hor nonbait zuten dispositibo bat zela… era egokian ukitu behar zen zerbait, lortu nahi genituen emaitzak lortzeko. Ahaztu egiten genuen motibazioa motibotik eratorria dela. Galdera sinpleagoa zen: gure ikasleek zergatik nahi izango dute euskaraz ikasi edo zergatik nahi izango dute euskaraz egin; eta guk… zergatik egiten dugu egiten duguna. Eduardo Apodakak zentzugintzaz hitz egin du. Azken batean, horixe da galdera: zer zentzu ematen diogu euskaraz egiteari? Zentzugintza. Hitza gustukoa dut, alajaina. Esanguratsua iruditzen zait. Apodakaren ustez, zentzugintza da jokaera aldatzeko gakoa.

Jon Sarasuak ere, gazteei buruz ari dela, oso galdera pertinentea egin izan du aspalditik: hurrengo belaunaldiek zergatik nahi izango dute euskaraz egin? Zer arrazoi izango dute? Zer motibo? Transmisioaz ari garela… zer egin ahal dugu motibo horiek transmititzeko? Edo sozializazioaz ari garela… nola lagundu ahal dugu euskaraz egiteko motibo horiek egunerokoan etengabe (hots, etenik gabe) sortzeko eta birsortzeko?

Euskaltegian geunden garaietara itzulita… motibazioaz han-hemenka zerbait irakurrita, ikasi genuen teoria klasikoaren arabera motibazioak hiru elementu dituela: kognitiboa, emotiboa eta konatiboa. Hurrenkerak hurrenkera… gure pailazo filosofoek ere bikain adierazi izan dituzten elementu berberak: sentitu, pentsatu eta egin.

Motibazioa lantzea, hortaz, ideia eta emozio batzuk lantzea da (elementu kognitibo eta emozitiboak), baina baita jarrera eta jokabide jakin batzuk trasmititzea ere… predisposizio bat, alegia. Agian Pirritx eta Porrotxen leloa beste modu batean parafraseatu daiteke, egungo terminologiarekin bat eginik: EMOZIONATU, KONTZIENTZIATU eta AKTIBATU.

Izan ongi, eta zaindu.