Hiztun berriak, hizkuntza eta subjektibitatea

Treballs de Sociolingüística Catalana aldizkariaren azken zenbakia irakurri berri dut, eta deigarria egi zait Joan Pujolar irakaslearen artikulua. Ikuspegi akademiko batetik, kritikoa da soziolinguistikak jorratu duen biderarekin. Haren ustez, soziolinguistikak beste diziplinen ideiak eta metodoak hartu eta egokitu egin ditu, baina besterik ez: oso berrikuntza gutxi ekarri dio teoria soziologikoari. Soziologian debate garrantzitsuak egon direla dio, eta soziolinguistikak hortik aparte egon dela, orain arte. Artikulua hemen duzue: Nous parlants: llengua i subjectivitat.

Subjektibitateaz ari da, subjektua izateaz. Subjektibitatea hainbat debateren erdigunean egon den (eta dagoen) kontzeptua da, eta bere ustez, hizkuntzak biziberritzearen aldeko mugimendua gai horietan sartu behar da, bai ala bai. Subjekbitateari lotuta, guretzat garrantzizkoak diren kontzeptuak ageri dira: mugimendu sozialak, botere-harremanak, aktibismo kulturala, neoliberalismoak eragiten duen bereizkeria, intersekzionalitatea… Nola ez gara, bada, horietan interesatuko? Funtsezkoa da kontzeptu horiek guztiak gure baitatik irakurtzea eta lantzea.

Subjektibitateari lotuta, identitatea ageri ohi da. Gehiagoxetan landu dugu, baina subjektibitatearen ikuspegiak bestelako argitasuna eman ahal dio. Pujolarrek dio biak —subjektibitatea eta identitatea— txanpon beraren bi aldeak direla. Lehena dinamikoa da, agentziari begirtzen dio; bigarrena era zurrunagoan ulertzen dugu: bagara edo ez gara… Haren ustez ez da horrela: identitateak ere uneoro negoziatzen ditugu.

Estruktura ala agentzia? Gure portaerak noraino daude erabat baldintzatuta eta noraino dago gure esku horiek aldatzea? Gure portaera gidatzen duten baldintza estrukturalak daude. Baldintza horiek batzuetan fisikoak dira, eta beste batzuetan mentalak, soziolizazio-prozesuaren ondorioz barneratuak. Egonkorrak dira eta eta aski erreiteratiboak. Agentzia, ordea, norbanakoek beren kabuz jarduteko gaitasuna da: hautatzeko, egiteko eta eragiteko gaitasuna… autonomia, azken batean. Gaizki ulertu ez badut, Pujolarrek bi horien arteko harremana dinamikoa dela defendatzen du.

Txiribuelta bat eginik, gaia gurera ekarri ahal dugu. Euskararen erabilera arautu (eta mugatu) egiten duten arau sozialak ditugu, estruktura gisa funtzionatzen dutenak: eremu jakin batean eta pertsona jakin batekin erabili beharreko hizkuntza edo erregistroa zein den arautzen dute. Erabilera-arauak dira. Hiztunaren hautua baldintzatzen dute. Gure artean, erabilera-arauei “hizkuntza-ohiturak” deitzen ohitu gara, izen horrekin atzean dauden botere-harremanak lausotzen baditugu ere.

Hizkuntza-ohiturak aldatu daitezke, jakina; baina inork ez digu esan hori nola egin behar den. Susmatzen dugu hiztunen agentzia indartzea dela gakoetako bat (ahalduntzea, egungo terminologiaren arabera); baina susmatzen dugu, halaber, hori ez dela nahikoa: baldintza estrukturalak ere ikutu behar dira… eta horiek hitz potoloak dira.

Euskalgintza eta politikaren eraldaketa

Irakurri zenuten Lorea Agirren eta Edurne Eskisabelen Trikua esnatu da liburua? Munduala ezta? Bada, bilduma berean, Mari Luz Estebanen beste liburu eder bat, kasik oharkabean pasatu dena: Feminismoa eta politikaren eraldaketak. Gaztelerazko bertsioa argitaratu berri da, eta horren aurkezpena egin du hainbat lekutan (hemen, adibidez). Hortik izan dut haren berri.

Azken urteetan feminismoaren eta euskalgintzaren arteko paralelismoaz hitz egin izan da sarri. Oraingoan bereziki bitxia egin zait, tarteka, feminismoz ari zela ahaztu eta euskalgintzaz ari zela pentsatzera iritsi bainaiz.

Orohar hiru gai lantzen ditu liburuan:

  • Mugimendu feminista eta han gertatu diren eraldaketak
  • Jakintza sortzeko metodoak
  • Feminismoak egun agendan dituen gaiak.

Zuen (eta haren) baimenarekin, ariketatxo bat egin nahi izan dut. Han ageri diren hiru-lau ideia transkribatu (eta eraldatu) egingo ditut, horiek euskalgintzaren errealitatea ere ondo deskribatzen duten ikusteko.

Horra, bada!

— Bat.

Euskalgintza dibertsifikatu egin da. Oro har, lau multzo ikusten dira: (a) elkartegintza eta euskalgintza herritarra, (b) euskalgintza instituzionala, (c) euskalgintza profesionala, (d) euskalgintza akademikoa.

Alde horretatik, euskalgintzaren instituzionalizazioa eta profesionalizazioa nabaria da. Mugimendu euskaltzalea, XX. mendean —mugimendu feminista bezala— herritarra zen, horizontala eta sistema bera aldatzea zuen helburu. Gaurko egoerari begiratu eta galdera ugari sortzen da, ordea. Gure buruari galdetu ahal diogu: Gaur egun, posible al da erakunde, unibertsitate edo zentro ofizial bat herritarra izatea? Nola egiten dugu, sistemaren parte izatea eta sistema aldatu nahia bateratzeko? Instituzioetan parte hartu eta instituzioak aldatzeko nola borrokatu? Euskara zerbitzu batetik kolokan jar daiteke erakundearen hizkuntza politika? Instituzioetan dauden euskaltzaleak nola babestu, kritikari uko egin gabe? Instituzioekin harremanak nola ehundu, mugimendu tutelatua bihurtu gabe? Nola eta noraino sinkronizatu behar dira mugimenduaren eta administrazioaren denborak? Eta, mugimenduaren baitan, liberatuen eta boluntarioen denborak? Nabari da badela zer pentsatu!

— Bi.

Akordatzen zarete garai bateko batzarrez eta mintegiez? Arnasa luzeko eztabaida-prozesuak ziren: lantalde bat bildu; eztabaidatu; hasierako ponentzia sortu; eskualdeetan azaldu; eztabaidatu; zuzenketak proposatu; mintegia bildu; talde txikietan eztabaidatu; bozkatu; ponentzia birrosatu.

Egun —Mari Luzek dioen bezala— bestela egiten da. Talde txikietan lan egin ondoren, ondorio bat edo bi post-it batean bildu, post-it guztiak horman itsatsi, emaitzari argazkia egin… eta etxera. Hurrengo egunean, argazkia jasoko duzu Whatsappean edo posta elektronikoan.

Metodologia parte-hartzaileen onurak ukatu gabe, “epistemologia hausnarkaria” defenditzen du: errumiantea, ideiei buelta bat baino gehiago ematen diena. Eztabaida lasai eta sakona. Slow, nahiago baduzue. Metodologia parte-hartzaileek epe laburruan ahalik eta emaitzarik onena lortzea dute helburu: kontsentsu azkarrak, batzuetan azalekoak badira ere. Autokontzientzia lantzeak, ordea, berdinen arteko eztabaida eskatzen du, eta hori denbora da. Deliberazioak ere denbora eskatzen du; are gehiago, helburua narratiba konpartituak sortzea bada.

Jakintza sortzeko moldeez ari dela, kolektibotasunaren eta anonimatoaren kultura ere aipatzen du, lehengo feminismoaren (euskalgintzaren?) ezaugarri gisa: jakintza era kolektiboan sortu eta era kolektiboan zabaldu. Egun, ordean, adituen kulturan bizi gara, gero eta nabarmenago.

— Hiru.

Inoiz pentsatu duzue zein diren politika (euskaltzale) baten arrakasta bermatzen duten ahalmenak eta trebetasunak? Liburuan honakoak proposatzen dira:

  • Arazoen teorizazioa eta errealitatearen diagnostiko konplexuak eta txukunak egitea
  • Testuinguruak ondo ezagutzea eta testuinguru horietara teoriak zedarriztatzea
  • Galdera berriak egitea
  • Aldaketarako eta disidentziarako estrategiak bururatzea eta aurrera eramatea
  • Herri-elkarteak indartzea eta gizartea astintzea
  • Euskaratik urruntxeago dauden herritarrekin nola aritu jakitea
  • Ordezkari politikoekin negoziatzen edo haiek presionatzen asmatzea