Lau egun Napolin

Joan den azaroan Napolin egun gutxi batzuk emateko aukera izan nuen. Horren bueltan jasotako hainbat apunte ekarri nahi izan ditut koadernora, flash moduan besterik ez bada ere.

Hizkuntza aniztasuna Italian

Orain dela zenbait hilabete honako irudi hau ikusi nuen sare sozialetan.

Wikipediatik aterata dago; hemendik: https://eu.wikipedia.org/wiki/Italiako_hizkuntzak. Deigarria da. Irudi batek mila hitzek adina balio du.

Soziolinguistika ofiziala

Soziolinguistika ofizialak onartu egiten du Italiako egoera linguistikoa oso frakmentatua dela. Hori horrela gertatzen da –diskurtso “ofizial” horren arabera– “batasun politikoa” eta “estandarizazio linguistikoa”, biak ala biak, berandu “gertatu” zirelako. (Ezin dut komilla gehiagorik erabili).

Esan ohi da italiar hiztunek lau erregistro erabiltzen dituztela:

  • Italiera estandarra, batua
  • Tokian tokiko italiera (erregionala), ziur aski, tokian tokiko hizkuntzaren eragina jaso duena.
  • Koine dialektala (dialekto erregionala). Koine tokian tokiko nolabaiteko hizkuntza komuna da, hainbat “dialekto” nahasten lortzen dena. Ingurune urbanoetan garatzen da bereziki.
  • Tokian tokiko “dialektoa“. Batez ere landa eremuan mantentzen da.

Konplexutasun horren baitan, egoera egonkor samarra dela aurkeztu ohi dute. Gutxitan azaltzen dira horren atzean dauden botere-dinamikak.

Hizkuntza vs. dialektoa

Italian, soziolinguistika ofizial horren arabera, hizkuntza gutxituak eta dialektoak daude. Hizkuntza gutxituak enklabe linguistikoetan biltzen dira, gehien bat mugetatik gertu, eta muga horien gorabeherekin zerikusia dute neurri handi batean: frankoprovenzera, okzitaniera, piemontera, liguriera, friuliera… Dialektoak bestelakoak dira: italieraren jatorri bera dute, baina prestijio ezberdinak. Estandarrak hainbat dialekto hartzen du bere baitan.

Zorionez, klasikoa da hizkuntzen eta dialektoen arteko ezberdintasuna zalantzatan jartzen duen ideia. Italiako dialekto guztiak aldi berean sortu ziren latinatik, erromako inperioa desegin zenean. Ezberdinak dira azpian zuten sustratoagatik (adib. Toskanan pentsatzekoa da sustratu etruskoa egongo zela) eta gerora izan duten historiagatik. Zergatik batek hizkuntza-izaera eskuratu eta besteak dialektoak izatera mugatu? Garbi da erantzuna ezin dela linguistikoa izan.

Napolierak 7.500.000 hiztun ditu eta Italiako bigarren hizkuntza da. Garai batean lingua franca izan zen New York-era emigratzen zuten italiarren artean.

Ongi etorri Hegoaldera

“Bienvenido al Sur” umorezko film bat da (izenburua gaztelaniaz jarri dut, horrela ikusi nuelako). Zinema arina da, pretentsio handirik gabekoa. Funtzionario italiar baten gorabeherak kontatzen ditu. Hankasartze baten ondorioz Napoli aldera bidali dute zigortuta. Haren beldurrak eta haren bizipenak kontatzen dira filmean. “Ocho apellidos vascos” filma etorri zait burura. Planteamendua berdin-berdina da. Ustez bi kulturen arteko talka islatu nahi du era amablean. Emaitza, ordea, kolonialista da erabat. Topiko guzti-guztiak islatzen ditu: napolitarra funtsean jende ona da: hezigabea eta kulturagabea, baina jende ona. “Basati onaren” mitoa elikatzen du alegia. Bitxia da hizkuntzari ematen dioten tratamendua. Animatzen bazarete, ikusi… baina ez ahaztu begirada kritikoa.

Zinemaz ari garela… noiz edo noiz zalantza bat izan dut: dialektoa edota tokian tokiko hizkera nola doblatu beste hizkuntza batera? Napolieraren agerpena nola agerrarazi gaztelanieraz? Nola itzuli behar dira napolierazko testu-zatiak edo esamoldeak? Imajinatzen dut gehienetan tokian tokiko hizkera ez-formaltasunarekin, ahozkotasunarekin eta argotarekin lotzen dela, eta horrekin nahikoa dela: aldaera diatopikoa diastatiko bihurtzen da eta kitto. Beste kontu bat da helburua denean tokiko hizkera horren beraren existentzia azpimarratzea. Gai interesgarria iruditzen zait. Adibiderik ezagutzen duzue, euskararen kasuan?

Zinema eta hizkuntzaren biziberritzea

Hile honetan bertan Linguapax Review aldizkaria argitaratu da: 2022 urteari dagokion zenbakia, hain zuzen. Zinemari eta hizkuntzaren biziberritzeari buruzko zenbaki monografiko bat da. Interesgarria. Kasualitatez Napolierari buruzko artikulu bat argitaratu dute bertan: “O Nnapulitano, lengua scarpesata: dô cinnema â ficscionna”. Massimiliano Verdek, Accademia Napoletanako presidenteak, idatzi du.

Napoliko zinemaren historiari errepaso bat egin ondoren, egilea kexu da, gaur egun zineman napoliera agertzen denean, oso ideologia linguistiko negatiboekin lotzen delako. Haren esanetan, hizkuntza folklorearekin, indigenismoarekin edota bortizkeriarekin lotzen dute etengabe. Indigenismoa ageri da lehen komentatu dugun “Ongi etorri hegoaldera” pelikulan. Bortizkeria, “Gomorra” serie ezagunean, esate baterako.

Ezagutzen duzue Gomorra, ezta? Bost denboraldi dira eta, egia esatera, ideologiak alde batera utzita, oso ikusgarria iruditzen zait. Ez dut spoiler egingo; bitxikeria bat kontatu besterik ez. Kontua da amaierako sintonia napolieraz kantatua dagoela: “Nuje vulimme na Speranza“. Youtuben bada bideo bat, abestia italieraz eta napolieraz azpititulatua ageri duena. Ahal baduzue, entzun eta irakurri. Oso ariketa didaktikoa iruditzen zait, hizkuntza bien arteko aldea ikusteko: https://youtu.be/zO_70ooPRwg

Linguapax Review pdf formatuan eskuratzeko, hemen: https://www.linguapax.org/linguapax-review-ca/

Musika eta hizkuntza

Wikipediaren arabera, Italiako kantugintza klasikoarekin identifikatzen ditugun kantu ezagun asko eta asko, napolieraz kantatzen dira: O sole mio edo Funiculi, funiculá, esate baterako. Bada musika talde bat, L’Arpeggiata, oso esanguratsua dena bere proiektuetan goi-mailako musikariak biltzen dituelako. Musika barrokoa lantzen du era berritzailean. Album oso bat du Napoliko (eta napolierazko) kantuei dedikatua: Alla Napoletana. Hemen entzun ahal da: https://youtube.com/playlist?list=OLAK5uy_laCx-BaGc0E1Ug9ShZeOGXiOKKoZf5g2I

Liberato ere napolieraz abesten duen musikari bat da. Hip-hop egiten du. 2017an atera zuen lehen singlea eta arrakasta lortu zuen berehala. Berezia da anonimatoaren aldeko apustua egiten duelako eta inoiz ez duelako bere benetako identitatea aitortu. Hau izan zen bere lehen lana: https://youtu.be/73Ns52Cb7_A

Eta hau oso-oso gainetik begiratuta. Bitxia da ze gutxi dakigun horren urrun ez ditugun hizkuntzei buruz!

Hizkuntza mina

Dolor de llengua

Hiztunek beren hizkuntzen gainbehera ikusita pairatzen duten mina edo patologia da “dolor de llengua”. Euskaraz, hizkuntza mina. Maite Puigdevall soziolinguista eta irakasleak horretaz hitz egin berri du UOC Universitat Obertaren podcast batean.

Bi lan esanguratsu eta mamitsu aipatu ditu bertan, biak aski ezagunak:

  • Enric Larreulak, “Dolor de llengua” liburuan, katalanarekin kezkatuta dauden hainbat hiztun kontzienteren erantzun emozionalak aztertzen ditu. Elkarrizketa sakonen bidez, hizkuntza galtzearen sufrimendua deskribatzen saiaten da, eta horren ondorioak azaltzen ditu, ikuspegi emozional, somatiko eta sozialetik.
  • Are ezagunagoa da gure artean Ferran Suay eta Gemma Sanginésen lana: Sortir De L’Armari Lingüístic: Una guia de conducta per a viure en català. Bertan hizkuntza sumisioaren ondorio psikologikoak aztertzen dira, eta hainbat baliabide eta sendabide proposatu, katalanez traumarik gabe bizitzeko. Ez dut horretan sakonduko, aski ezaguna delako eta badelako nik baino askoz hobeto azaldu dezakeenik.

Podkasta hemen: https://go.ivoox.com/rf/95499107

Hiztunaren gaitza

Handik gutxira, azaroan bertan, Ainize Madariagak hitzaldi bat eman zuen Arabako Campusean, Gizarte Langintza ikastegian, hain zuzen ere. Lekuagatik egin zitzaidan berezia. Hitzaldia bere liburuan oinarritu zuen (Hiznet graduondokoaren baitan eginda eta UEUk argitaratua): “Komunitatea hats bahiturik: hiztunaren trauma: diagnosia eta paliatiboak”

Ainizek muturreko kasu bat dokumentatu zuen: liburuan jakile izena ematen dion Zuberoko hiztun baten kasuan kontatzen du, txiki-txikitatik eskolan zein etxean euskara debekatu ziotena. Gerora, horren ondorioz, hainbat arazo psikologiko eta psikosomatiko izan ditu: erantzun azkar bat artikulatzeko zailtasunak edota eztarriko min kronikoa, esate baterako. Hainbat urtez terapian aritu ondoren, kontu biak erlazioa zutela aurkitu zuten. Liburuan jakilearen bizitza-istorioa eta haren minak kontatzen ditu. Datuak biltzeko, gaixoa elkarrizketatu zuen, baina baita harekin lan egiten zuen terapeuta ere.

Gehiago jakiteko:

  • Hitzaldearen bideoa, EHUko kanalean.
  • Artikulua, BAT soziolinguistika aldizkarian
  • UEUk argitaratutako liburua (kapitulu bat jaitsi daiteke pdf formatuan)

Grieving the loss of my language / Hizkuntza galtzearen dolua

Poesia euskarri ezin egokiagoa izan daiteke hizkuntzaren dolua adierazteko. Iazko azaroan, Yael Peled eta Mariona Miret hizkuntza aktibistek poesia-emanaldi bat antolatu zuten horren inguruan. Deialdia sare sozialen bidez egin zuten eta hizkuntza dolu horri buruzko poemak eskatu zizkieten hizkuntza gutxitako hiztunei. Emanaldia Zoom bidez egin zuten, eta hainbat hizkuntzatako testigantzak jaso zituzten: Alguer hiriko katalana, galesa, Jersey uharteko jèrriais hizkuntza, sardiniera, Suediako meänkieli hizkuntza, ojibwe, irlandesa, Gaskoniako okzitaniera edota yoruba, besteak beste.

Ez dut grabazioa inon aurkitu, baina ez dut euskarazko poemaren aipamenik ikusi.

Bizi minaren olerkian, JA Irigaray

Kasualitate horietako bat izango da, ziur aski. Egun hauetan, aspaldiko liburuen artean ibili naiz, orden pixka bat jarri nahian. Horietako liburu bat hartu, ireki, eta engantxatu egin nau. Poesia liburu bat zen: Bizi Minaren Olerkian, JA Irigarairena.

Liburu zaharra da, 1986koa. Gaur egun ezezagun samarra, baina hango poema asko erraz ezagutuko dituzue, Benito Lertxundiren ahotan zabaldu zirelako: Bizkaia maite; Oi gure herria; Beti penetan; Orbaizetako ola… besteak beste.

Hizkuntza galtzearen dolua ederki adierazten duen poema bat dago tartean:

Herrixka anitzetan haurrak erdaraz

jo eta kea

amatxik erdaraz jakin ez,

eta mendiak, zuhaitzak

errekak, burkaitzak

alimaleak, egaztiak

izenak, deiturak

denak euskaraz mintzatu arren

agian aurki ez bide da euskararik

euskara bizirik

herri horietan entzunen,

ai, ei, erraietako oinaze eta mina!

Euskara

mendetakoa, mundukoa,

gurea

ote haiz hain hil urren?