Hizkuntza bat ikastea poesia denean

Antonio Casado da Rochak Esku Ezkerraz poema liburua argitaratu zuen, orain dela urte batzuk. Metafora polita da: esku eskuinez (hots, gazteleraz) trebeagoa izanagatik, esku ezkerrez (hots, euskaraz) idatzitako liburua da. Aspaldian irakurri nuen, baina zapore ona utzi zidala gogoratzen nuen.

Poematxo bat gogoratzen nuen:

Euskaldunberri baten gogoa
euskaltegira itzultzen da beti:
bere kondena itxarotera
kondenatua dagoelako.

Gogoratzen nuen, hain zuzen, Joseba Sarrionandia beste poema horren oihartzuna zekarrelako: “Preso egon denaren gogoa / kartzelara itzultzen da beti”. Ez dakit gartzela eta euskaltegia konparatzea egokia den, baina funtsean adierazi nahi zuen euskara ikastea oso esperientzia sakona dela, barru-barrutik ukitu (eta hunkitu) egiten gaituena.

Liburua sarean dagoela ikusi dut (hemen) eta aukera izan dut berriro ere bistadizo bat emateko. Poema interegarri gehiago ditu. Adibidez:

Zorionekoak bosgarren hizkuntza ikasten ari zaretenok,
haurren modukoak baitzarete.
Zorionekoak laugarren hizkuntza ikasten ari zaretenok,
poesia zer den ikasi baituzue.
Zorionekoak hirugarren hizkuntza ikasten ari zaretenok,
elebidunak baitzarete.
Zorionekoak elebidunok,
mundua izendatzeko bi maneratan partaide baitzarete.
Zorionekoak euskaldunok,
erdal hizkuntza bat (gutxienez) ikasi baituzue.
Baina zorigaitza zuei, elebakarrak;
zuentzako kalte.

This image has an empty alt attribute; its file name is images-1.jpg

Dena den, azken asteotan beste liburu bat izan dut eskuartean: En otras palabras, Jhumpa Lahiri idazle britaniarrarena. Jhuma Lahirik guraso bengaliarrak ditu, Britainia Handian jaio eta Estatu Batuetan bizi da. Hizkuntzekiko lilura berezia du: Italia bisitatu eta italierarekin erabat maitemindu egin zela dio. Liburuaren mamia horixe da, hain zuzen: italiera nola ikasi zuen kontatzea, erdi prosaz eta erdi poesiaz.

Han ere, esku ezkerraren metafora ageri da:

Eskuina izanik, ezkerraz idatziko banu bezala da: esku ahulez. Transgresio bat dirudi, matxinada bat, astakeria bat

Bigarren konparazio bat ere erabiltzen du sarri: hizkuntza ikastea laku batean igeri egitea bezala da. Honela:

Urteetan italiera ikasi dut, laku horretan igeri egingo banu bezala: beti laku-ertzetik gertu, beti ingelesa ondoan dudala, beti nire hizkuntza nagusitik gertu. Ariketa ona da, onuragarria giharrentzat eta burmuinarentzat, baina ez da batere zirraragarria. Hizkuntza horrela ikasiz gero, ez dago itotzeko arriskurik: hizkuntza nagusia hor duzu, zu salbatzeko prest. Baina ez hondoratzea ez da nahikoa: hizkuntza berri bat jakiteko, bertan murgildu eta laku-ertzetik urrundu beharra dago. Flotagailurik gabe igeri egin, laku-ertzearen makulurik gabe.

Liburuak hainbat anekdota kontatzen ditu; baina, batez ere, hausnarketak eta gogoetak aletzen ditu. Bat hautatzeagatik:

/…/ adibide bat besterik ez da, Italian etengabe gainditu behar dudan hormatzarra erakusteko: nire itxura fisikoagatik, atzerritarra naiz beti. Egia da. Atzerritarra naiz. Eta italiera ondo hitz egiten duen atzerritarra naizenez, bi esperientzia linguistiko ezberdinak bizi izan ditut etengabe.

Ezagutzen nautenak italieraz mintzo zaizkit, maite dute nik haien hizkuntza ulertzea, eta nirekin partekatzen dute /…/. Lakuaren erdi-erdian nago, eta haiekin batera igeri egiten dut, nire modura.

Baina denda batera joaten naizenean, berriro ere leku-ertzera itzultzen naiz. Ezagutzen ez nautenek jakintzat ematen dute ez dakidala euren hizkuntza. Haingana zuzentzen naizenean “non capisco” esaten didate /…/ Ez didate ulertzen, nahi ez dutelako; ez didate ulertzen, ez nautelako, ez entzun, ez onartu nahi.

Zenbat ikasle egoten da, urtero, euskaltegietan? 40.000 inguru? Eta nork kontatuko ditu horien guztien bizipenak? Gustura irakurriko nuke Jhuma Lahiriren moduko liburua, gurean eta guretik idatzia.

Ondo ezagutzen nautenek diote euskaltegiez jarduten dudanean malenkonia puntu bat antzematen zaidala. Ez da egia izango!

Irakasle ohi baten gogoa
euskaltegira itzultzen da beti:
ez onarpen eske, baizik eta jakin-minez
hazirik ernetu ote den.

Elebidun hartzaileak – Bilingües pasivos

SOZIOLINGUISTIKA hiztegiaren arabera, elebidun hartzailea da euskaraz nekez hitz egin edo hitz egin ez arren, ondo ulertu edo irakurtzen duen pertsona. Gaztelaniaz, bilingüe pasivo; frantsesez, bilingue passif; ingelesez, passive bilingual speaker. Hiztegiak ez du argitzen pertsona batek noraino ulertu behar duen, euskaldun hartzailea izateko; ezta norainoko zailtasuna den onargarria.

Terminologian ere ez dago adostasun handirik: ia-euskalduna erabiltzen da, quasi-bilingue, erdi-elebiduna, elebidun asimetrikoa, elebidun pasiboa… Sesquilinguismo da entzun ditudanetik bitxiena. Uste dut Txepetxek erabili izan zuela. Sesqui, izatez, jatorri latinoa duen aurrizki bat da: “bat eta erdi” esan nahi du. Hots, sesquilingue hizkuntza bat eta erdi dakien pertsona da.

Juan Carlos Moreno Cabrera irakaslearen ustez, ekolinguismoaren ikuspegitik, horrelako kategoria estatikoak aberrazio bat dira. Zer da hizkuntza eta erdi jakitea? Haren ustez, denak gara eleanitzak, denok baitugu era bateko edo besteko hizkuntza-errepertorio bat.

Garrantzitsua da errepertorioaren ideia.

Probokazio baten moduan kontatzen du Moreno Cabrerak. Esan ohi du ez dela egia gaztelaniak 400 miloi hiztun dituenik, gaztelania ez baita hizkuntza homogeno bat, baizik eta hizkuntza-sorta bat. Harek madrileko hizkuntzan hitz egiten duela dio, Salamancako hizkuntzaren berdin-berdina ez dena… baina ez duela batere arazorik Salamancako hizkuntza ulertzeko, hura ere bere errepertorioaren parte baita.

Moreno Cabrerak ez du “hartzaile” hitza erabiltzen. Harek gaitasun analitikoa eta gaitasun sintetikoa bereizten ditu, terminologia deskontaminatu nahian. Gaitasun sintetikoa hizkuntza horretan espresioak sortzeko gaitasuna da: hitz egiteko edo idazteko. Gaitasun analitikoa hizkuntza hori ulertzeko gaitasuna da. Hortaz, elebidun sintetikoak eta elebidun analitikoak daude. Haren esanetan, lotura dago bien artean: hizkuntza batean gaitasun sintetikoa eskuratzen dugun heinean, horrek gaitasun analitikoa ematen digu, beste hainbat hizkuntzatan. Gaitasun horiek guztiak gure errepertorioa osatzen dute.

Galizieraren eta gaztelaniaren arteko hiztun tipologia bat asmaten saiatu da, esate baterako:

  • m cast : elebakarra gaztelaniaz
  • m gal : elebakarra galizieraz
  • b a gal : elebidun analitikoa galizieraz, galiziera ulertzen du
  • b a cast : elebidun analitikoa gaztelaniaz. Hortaz, galizieraz hitz egiten du, eta gaztelania ulertu
  • b s cas gal : gaztelaniaz hitz egiten du, galizieraz ere bai, nahiz eta gaztelaniaren eragina nabaritu
  • b s gal cas : galizieraz hitz egiten du, baina gaztelaniazko gaitasun sintetikoa du ere bai

Azken bi tipo horien artean pauso txiki bat besterik ez da, elebidun sintetikoak dira biak, baina aldatu egiten da hizkuntza dominantea. Moreno Cabreraren ustez, oso urrats sotila da, oso txikia, ia oharkabean gertatu ohi dena, baina oso garrantzitsua. Determinantea izan daiteke, hizkuntza ordezkapenerako lehen pausoa baita.

Soziologiak kategoriak eraikitzen ditu, mundua hobeto ulertzeko: elebiduna, elebidun hartzailea, erdalduna… Baina komeni da ohartzea analisirako kategoriak direla, eta ez besterik.