Frikia naiz, eta zer?

-n -kargitaratuta
Erantzun

FRIKI hitza ingelesetik dator: “itxuraz edo jokamoldez ezohikoa” esan nahi omen du. Zaletasun, jokaera edo itxura ezohikoak dituzten pertsonak dira (beste kontu bat da ezohikoa zer den definitzea). Frikiek informatika maite dute, eta elektronikoa, zientzia, matematika, filatelia, bideo-jolasak, komikiak, manga, zientzia fikzioa eta abar. Beren zaletasunean badute obsesio ikutu bat.

Friki izatea da gai batekin apasionaturik bizitzea, horrenbeste non xehetasun eta txikikeria guzti-guztiak garrantzitsu bihurtzen diren.

Ikastolan entzunik, bertso-friki deitzen diete bertso eskoletan zaletasun gehien erakusten duten ikasleei. Ez da iraina. Ikasleek izen hori errebindikatu egiten dute, harrotasun puntu batekin. Toponimiarekin antzeko zerbait ikusi dut. Zaletu asko dago Euskal Herrian, eta benetako frikiak dira.

Duela aste pare bat Manu Ruiz Urrestarazu ezagutzeko parada izan nuen. Mendiaz eta toponimiaz ari zela, Gasteiz inguruan behin baino gehiagotan ageri den KAPILDUI izenaz galdetu nion. Luzaz jardun zuen. Ezin erantzuna oso-osorik buruan gorde. Zorionez idatzirik ere badu (gerora aurkitu dut):

Izkitik iparraldera Kapildui mendia jaikitzen da. Kapildui kapilez osatutako landareduia izango zen. Eta zer da ba kapil hori? Okarizen, Lautadako ekialdean, badago mendi bat Gabilamendi dena. Kapil(a), gabila. Arabako Lautada eta Mendialdeko hizkeraz, «abillurri» eta baita «abilarri» ere (Kontrastan) deritzate arantza edo elorri zuri landareari (Crataegus spp.); «abillurri» edo «abilarri» horiek «ahabi-elorri» konposaketatik ote datoz?

Kapil izenera bueltatuz, antzeko edo sinonimo litezkeen gabila, kabila izenak, izen horien erabilpen batzuetan egur multzo edo mota batekin erlazionatuta agertzen zaizkigu. Naturan, elorri edo arantza zuriz osatutako basotxoak (Crataegus monogyna zein Crataegus laevigata-koak) harizti eta pagadi basoen alternatiba edo laguntzaileak izaten dira. Azken mendeetako espezieen distribuzioan elordiek atzerapen nabarmena izan dute; orain mende batzuk eta ganadua edonondik ibiltzen zenean, elorria nahikoa ondo defendatzen zen bere arantza mingarriak zirela medio; basogintza modernoa sortzen denean, XVIII. eta XIX. mendeetan eta ordutik hona, gizonak baso-basoak nahiago izan ditu, zur eta egurretan ekoizpen handiagokoak direnak, zuhaiznoz betetako basotxoak baino eta elorri asko moztuak izango ziren azken bi mendeetan; horrez gain, baso itxietan, harizti eta pagadietan, azken hauetan batez ere, arbolen itzala lagun txarra da basoko arbola mota nagusia baino tamaina txikiagoa duten espezieen bizitzarako. Baina hala eta guztiz ere, basoa irekitzen zen guneetan eta larreetan elorriak landare arruntak ziren Kapilduin, baita Gabilamendin ere.

Berroztegietako hariztietan Kapilduia toponimoa bi tokitan topatzen dugu eta hor ere elorri zuriak agertzen dira multzoka. Litekeena da ba, nire ustez, gabila, kapil(a) izen hori egurrari lotuta izatea edo espezifikoki elorri zuriari zuzenduta izatea aipatu ditugun Arabako oikonimo hauetan.

Testu osoa hemen eta antzeko beste bat hemen.

Fenomeno bat da Urrestarazu. Donostian jaioa; Mendi Ingeniaritzan doktorea; Arabako Foru Aldundiko Basogintza Zerbitzuko buru, erretiroa hartu arte; eta Euskaltzain urgazle, 1969az geroztik. Toponima landu du sarri.

Frikia?

Baliteke… baina nor naiz ni hori esateko. Azken batean, gaur egun, ba al da blog bat idaztea baina gauza frikiagorik?

Metaforagintza

-n -kargitaratuta
Erantzun

JOXERRA GARTZIAK Koldo Mitxelenaren aipu bat erabili izan du sarri:

Hizkuntza bat, gurea nahiz inorena, ez da gizarteko mintzabide eta adierazpidea besterik, gogoetak adierazteko delarik, mintzatzeko eta adierazteko balio duelako; horrexegatik beragatik da ona aizkora zorrotza, EBAKITZEKO SORTUA delarik, eta aizkora kamutsa, berriz, txarra.

Bernardo Atxagak xaboiaren irudia erabili izan du, Abdetfattah Kilito irakasle eta idazleari hartuta:

Ez baitago beste sekreturik hizkuntza hazi eta lanabes on bihurtu dadin: praktika, erabilpena. Abdetfattah Kilitok dioena kontuan hartuta diot hori. “Hizkuntza -dio Casablancako unibertsitate irakasleak- xaboiaren kontrakoa da: zenbat eta gehiago erabili xaboia, orduan eta urrituago eta xahutuago; hitzak, ordea, alderantziz, zenbat eta erabiliago orduan eta aberatsago”

Joseba Sarrionandiak “Bizitza ez al da oso arriskutsua?” liburuan Ludwin Wittgensteinen analogia gogoratu du:

Gure lengoaia hiri zahar bat balitz bezala hartu ahal da: kale ugari eta plazak, etxe zahar eta berriekin, eta etxeak aldi diferenteetako eranskinekin; periferian, berriz, auzo berriak kale zuzen txukunago eta uniformeagoekin.

Hari mutur asko ditu analogiak. Joko handia ematen du. Baina nekez konta zitekeen Sarrionandiak bezain ongi:

Kale erabilera, haur eta helduen artean

-n -kargitaratuta
Erantzun

Lehen kale neurketa 1989an egin zenetik hogeita zazpi urte igaro dira dagoeneko. Hirugarren edizioaz geroztik, haurren presentziak erabilerari nola eragiten dion aztertu nahi izan da.  Oso-oso aldagai esanguratsua suertatu da.

Neurketa guztietan ikusi da haurren presentzia eragin handiko aldegaia dela. 2016an, esate baterako, erabilera daturik altuenak haurrak eta nagusiak elkarrekin daudenean jasotzen dira (% 19,3) eta baxuenak nagusiak haurren presentziarik gabe ari direnean (% 8,6).

Euskal Herriko datuak dira. Baina iruditzen zait horretan ere aldeak daudela egoera soziolinguistiko batetik bestera. Alde kuantitatiboak zein kualitatiboak:

Gasteizen % 3,7 da euskarazko kale erabilera. Haurrek eta helduek osatutako taldeetan kopurua igotzen da: % 7,1era, hain zuzen. Nagusiek euren artean (haurrik gabe) ari direnean, %2,4an darabilte euskara, eta haurrak bakarrik (nagusirik gabe) daudenean % 0,9 da erabilera.

Datu harrigarria da [ni neu harritu egin nau, behinik behin]. Eta larria. Datuen arabera, haurrak dira euskara gehien erabiltzen dutenak, baina batez ere helduekin ari direnean, edo helduen presentzian. Haurrak euren artean ari direnean erabilera oso baxua da. Bilboko edota Iruñeko daturik ikusteko aukerarik ez dut izan, baina susmoa dut joera ez dela izango oso-oso bestelakoa.

Alde horretatik, esanguratsua da Jaime Altunak iaz Eskola Hiztun Bila jardunaldietan esandakoa. Haren ustez, sarritan esan izan da euskararen erabilera haurtzarorekin oso lotuta egon dela, baina azken urteotan arau sozial berri eta arriskutsu bat sortu dugula uste du. Kontua ez da soilik euskara haurren hizkuntza izatea. Kontua da haurrek barneratu egin dutela euskara haurren eta helduen artean interaktuatzeko hizkuntza dela. Haurrek ikasi dute helduekin euskaraz hitz egin behar dutela, baina euren artean gaztelaniaz egin dezaketela.

Mereziko luke datu hori hobeto aztertzea.

Serendipia

-n -kargitaratuta
Erantzun

SERENDIPIA DERITZO zerbaiten bila ari zarela zerbait ezberdina aurkitzeari, zorioneko edo ezusteko aurkikunde bati, alegia. Zientziaren munduan hainbat adibide eman izan dira: penizilina, x izpiak, mikrouhinak… Administrazioren munduan ez da horrelakorik asko.

2016an Legebiltzarrak Udalen Legea onetsi zuen. Akordatzen? Euskarari dagokionez, hizkuntza-inpaktuari buruzko ebaluazioa egiteko bidea ireki zuen. Honela zioen euskarazko testuak:

Udal euskaldunetako egoera soziolinguistikoan eragina izan dezaketen proiektu edo plangintzak onesteko prozeduran, ekimen horiek euskararen erabileraren normalizazioari dagokionez izan lezaketen inpaktua ebaluatuko da, eta ebaluazio horren emaitzen arabera egoki irizten zaizkien neurriak proposatuko dira.

Gaztelaniaz, ordea:

En el procedimiento de aprobación de proyectos o planes que pudieran afectar a la situación sociolingüística de los municipios se evaluará su posible impacto respecto a la normalización del uso del euskera, y se propondrán las medidas derivadas de esa evaluación que se estimen pertinentes.

Hizkera juridikoan esan ohi den bezala, pentsatzekoa da “legegilearen asmoa” udal euskaldunetan Eragin Linguistikoaren Ebaluazioak egiteko bidea irekitzea zela. Hartara, bigarren testua, gaztelaniazko bertsioa, akatsa litzateke.

Hutsen zuzenketan, ordea, ez zuten horrela adierazi:

7 artikuluan, 2016/1544 (86/20) orrialdean, euskarazko testuan,
Hala dio: 7. Udal euskaldunetako egoera soziolinguistikoan eragina…
Eta hala esan behar du: 7. Udalen egoera soziolinguistikoan eragina…

Horren arabera, irudi lezake bidezkoa dela inpaktu-ebaluazioa edozein udaletan eta edozein proiektuetarako eskatzea.

Legea garatzeko, Toki-erakundeetan hizkuntza ofizialen erabilera instituzionala eta administratiboa normalizatzeari buruzko dekretua prestatzen ari da Jaurlaritza (zirriborroa pdf formatuan hemen) eta, han, hizkuntza-inpaktuaren ebaluazioa eskatu beharko den proiektu eta planen zerrenda bat ageri da: arnasguneetan eragina dezaketen guztiak, hiri-antolamenduko plan orokorrak, sektorizatze-plana, plan partzialak eta abar… Gehien-gehienak hirigintzari lotutakoak. Zerrenda, ordea, ez da eshaustiboa:

” Era berean, udalerriek beste plan edo proiektu batzuen hizkuntza-inpaktua ebaluatu ahalko dute, nahiz eta arau honetako I. eranskinean proiektu edo plan horiek jasota ez egon. Edonola ere, sustatzaileak eskatu beharko du, planek eta proiektuek udalerriaren egoera soziolinguistikoan eragiteko ahalmena dutenean”.

Ikusiko dugu azken bertsioa zertan den. Oraingoz galdera honako hau da: hizkuntza-inpaktuaren ebaluazioa eskatu behar da, edo eska daiteke, esate baterako, hiriburu bateko kultura-plana onartu aurretik? Edota kirol ebento handi bat antolatu aurretik? Baietz ulertu daiteke. Edo legeak, behinik-behin, ez du kontrakorik esaten.

Pragmatismo erradikala

-n -kargitaratuta
Erantzun

ARIKETA egina dut noizbait. Euskara planari ekin aurretik, paper bat hartu eta bi zirkulu egin: bat handia eta bestea txikiagoa. Lehen zirkuluan kezkatzen gaituzten gauzak idatzi, eta horietatik gure esku daudenak bigarren zirkulura eraman. Kezka-zirkulua da lehena; eragin-zirkulua, bigarrena.

Eragin-zirkulutik hasi beharra dago: onena eta egingarriena ez dira beti gauza bera, eta egingarrienetik ekiteko gomendioa egin ohi dute adituek.

Emaitza etsigarria izan daiteke, badakit. Baina garrantzitsua iruditzen zait ariketa. Ezin ditugu kezkak ezabatu, ezta gai horiek mahai azpian izkutatu ere. Hobe da gai horiek agerian izatea, horiei ere ekiteko aukeraren zain: gaur ez, baina, litekeena da eragin-zirkulua handitu ahala, bihar egingarri izatea.

Iaz, Bizi! mugimenduko Anaiz Agirrek eta Xabier Harluxetek hitzaldi borobila eman zuten Utopia 68/18 ikastaroren testuinguruan. Bertan, bi istorio kontatu zuten:

(1) «Nola egiten da elefante bat oso-osoki iresnteko?». Bizi!-ren erantzuna xinple bezain zentzu onekoa da: «ahokada ttipiak eginez» /…/ elefantea osorik iresnten saiatu diren guziek hortzak hautsi dituzte…

(2) Legendak dioenez, oihaneko sute erroldoi baten karietara, animalia guziak ikaratuak eta etsituak zeuden, hondamendia ikusten ari zirela erabat ahalgabeturik. Bakarrik kolibri ttipi bat ari zen bere moskoarekin ur tanta batzuren xerka suaren gainean botatzeko. Zenbait denbora eta gero, armadiloa, deusen parekoa ziren mugimendu horietaz aspertua, hasi zitzaion kolibriari erraten: «Kolibri, ez zara eroa? Ez duzu sutea ur tanta zenbaitekin itzaliko». Eta kolibriak erantzun zion: «Badakit, baina ene partea egiten dut!»

Gustatu zait beren azalpena. Bi akats aipatzen dituzte: batetik, erradikala izatea… pragmatikoa izan gabe, eta, bestetik, pragmatikoa izatea… erradikala izan gabe. Bata bestea bezain hankamotz.

Helburu mugatuak proposatzen dituzte, bi ezaugarrirekin: (a) helburuek bere baitan izatea eraki nahi dugun etorkizunaren ideia (prefiguratiboak izatea); (b) indarrak metatzeko moduko dinamika bat piztea, hurrengo helburuari ekiteko egoera hobean paratuko gaituena.

Pentsatu nahi nuke gure egitasmoetako batzuk ez daudela hortik oso urrun.

Identity planning

-n -kargitaratuta
Erantzun

“Euskaltzaindiaren ehun urteko jagote-lana” xehetu du Mikel Zalbidek, “HIZKUNTZA GUTXIAGOTUAK JAGON, EUSKARAZ BIZI” jardunaldian. Mundiala da Zalbide. Beti du zer irakatsi eta harekin beti dago zer ikasi. Jagon Sailak estatus-plangintzaren baitan egindako lana azaltzeko hizkuntza-plangintzaren gorabeherak oso-oso modu pedagogikoan azaldu ditu:

  • Hizkuntza plangintza, orobat, bitan banandu izan da: corpus-planning eta status-planning. Corpus planning hizkuntza bera “garai berrietarako” egokitzea da.
  • Estatusari dagokionez, status-planning zabalegia delakoan, hainbat adar sortu izan da. Adquisition-planning —eskuratze-plangintza— da horietako bat, hizkuntza jendeari irakastea, alegia. Cooperrek kontzeptualizatu zuen 1989an.
  • Prestige planning —prestigioaren plangintza— Haarmannek proposatu zuen 1990n, hizkuntzaren prestigioa berariaz landu beharra azpimarratzeko.
  • Hitzaldian, horiei guztiei identity planning erantsi die Zalbidek, Fishmani maileguan hartuta —nortasun plangintza, alegia—.

Azken horri oso lotuta —eta Fishmanengandik jasota hura ere— community fostering proposatu izan du Zalbidek beste inoiz: “hizkuntza ahulari belaunez belauneko iraupen-bidea bermatzea eta hiztun-elkarteari bere neurriko esparru berriak zabaltzea”. Komunitatea erdigunean jartzea da community fostering.

Laburbilduz, literatura soziolinguistikoan, estatus-plangintza osoaz gainera, horren barruko atalak ageri izan dira han eta hemen. Bereziki:

  • eskuratze edota irakaskuntzaren plangintza
  • prestigioaren plangintza
  • nortasun-plangintza
  • komunitatearen beraren sustapen-plangintza

Jon Sarasuak ere garrantzia berezia eman izan die identitateari eta komunitateari. Sarri aipatu izan duen gogoeta ekarri du jardunaldietara: Frantziako iraultzaz geroztik Europan hiru oinarriren arabera eraiki da modernitatea: liberté, égalité eta fraternité. Laugarren baten hutsunea aldarrikatzen du Sarasuak: identité. Gramatika berri baten beharra errebindikatzen du, modernitatearen baitan identité hori pentsatu ahal izateko.

Ez da kontzeptu samurra. Hizkuntzaren soziologian bi antolaketa-molde bereizi ohi dira: gemeinschaft eta gesellschaft. Soziolinguistika Eskuliburuan ageri da azalpena: gemeinschaft moldea, compuesto por personas que comparten la convicción  de que están ancestralmente relacionados; eta gesellschaft moldea, compuesto por individuos ligados por la convicción de que sus intereses se verán mejor protegidos y promovidos formando parte como miembros de esa sociedad. Gemeinschaft eta Gessellschaft terminoak itzultzekotan, komunitatea eta gizartea itzul genitzake… edo agian «herria» eta «gizartea» (edo jendartea, nahiago baduzue). Biak nola artikulatu? Ez da erraza. Gaur-gaurkoz askatzerik izan ez dugun korapiloa da. Eta nago datozen hamarkadetan buruhauste bat baino gehiago emango digula.

Aitor eta Jon Sarasuak horrelaxe kantatu zuten behin. Akordatzen?

“…sustraiak eta adarrak ez dabiltza aparte
gizartea herri nahi dut, ta herria  gizarte”

Estekak:

Entzuten

-n -kargitaratuta
Erantzun

Joseba Sarrionandiak Bizitzea ez al da oso arriskutsua? liburuan:

— Isilago ipini irratia, mesedez. Ez didazu paisaia entzuten uzten.

Gustatu zait libururako hautatu duen azala.

—

Modako filosofoa da Byung-Chul Han. Haren ustez, hiru dira egungo gizartearen ezaugarri nagusiak: hiperkontsumismoa, autoesplotazioa eta ezberdinak diren pertsonekiko beldurra. Horren aurrean Byung-Chul Han-ek entzutea aldarrikatzen du. Haren ustez, “entzuteak dimentsio politikoa du”. Entzutea ekintza da. Entzuteak pertsonak batzen ditu. Zubiak eraikitzen ditu, komunitate bat osatzeko bidean. Gauza ugari entzuten ditugu, baina ez dugu benetan aditzen. Ez ditugu besteon hitzak eta besteon sufrimendua ulertzen. Horren ezean, sufrimendua pribatizatu eta indibidualizatu egiten da. Despolitizatu egiten da, alegia.

https://ethic.es/2018/10/la-expulsion-de-lo-distinto-byung-chul-han/

—

Young Fundazioaren metodologia azaltu du Gorka Espiauk bideo batean. Hardware eta software elementuak bereizten ditu bertan. Hardwarea ekintzak eta proiektuak dira. Sofwarea, elementu intangibleak, hau da, elementu kulturalak: balioak, narratibak, asmoak, bisioa… Haren ustez elementu horiek dira gakoa. Berrikuntza sozialerako entzute-plataformen beharra aldarrikatzen du. Entzutea adi egotea da komunitate batek bere buruari zer kontatzen dion, horren atzean dauden balioak eta narratibak ezagutzeko. Berrikuntza soziala komunitatearen elementu kulturaletan eta narratibetan sustraitu behar da, arrakasta izango badu. Bestela akabo!

Gorka Espiau: El proceso de escucha

—

Liburuxka bat ere izan dut eskuartean: “Aprender Escuchando”. Kapitulu batean, Tojolabal hizkuntzaren komunitateaz ari dela, kontatzen du han bi hitz ezberdin dituztela “hizkuntza” edota “hitza” esateko: ‘ab’al eta k’umal. Lehena entzundako hitza da; bigarrena, esandako hitza. Horrela —beste hizkuntzetan ez bezala— garrantzia berezia ematen zaio entzuteari.

Maien komunitateetan garrantzitsua omen da entzutea. Han ere entzuteak izaera politikoa du. Hautatua izateko, esate baterako, ezinbestekoa da entzuten jakitea. Eta entzutea ez da soilik esaten denari adi egotea. Entzuteak solaskideak parekidetu egiten ditu. Elkarri entzuten dioten berdinen arteko dialogoa da politika.

—

Otto Scharmer-ek, U teoriaren baitan, lau entzute-maila bereizten ditu, entzute hori nondik sortzen den kontuan hartuz:

  • BAT. Download. Ohikotasunetik eta aurreiritzietatik entzuten dugu. Gure iritzietatik eta gure juzguetatik entzun, lehenagotik pentsatzen genuena baieztatzeko.
  • BI. Kanpotik entzun. Gure aurreiritzietatik urrundu egiten gara, gertakariei so egiteko . Horren arabera, iritziak baieztatu ala ezeztatu egingo ditugu. Burua ireki egiten dugu.
  • HIRU. Barrutik entzun. Entzute enpatikoa. Enpatiari eta lotura emozionalari bide ematen diegu. Gertaera edo dena-delakoa bestearen begietatik ikusten saiatzen gera. Bihotza irekitzen dugu.
  • LAU. Entzute generatiboa. Sistema osoa kontuan hartzen dugu, zer datorren antzemateko. Sortzen ari diren aukerak antzematen ditugu: etorkizun emergentea. Borondatea irekitzen dugu.

Esoteriko samarra da U teoria, baina oso gauza zentzuzkoak esaten ditu.

—

Teknikarion akats endemikoa da: aldez aurretik erantzunak ditugula pentsatzea eta entzuteko behar beste denborarik ez hartzea. Entzutearen indarra ikasi beharra dugu. Entzun eta Erantzun. Hizkuntzak berak hurrenkera agintzen du.

Denbora

-n -kargitaratuta
Erantzun

BAGA

Ez dakit zergatik, baina hauxe dut Benito Lertxundiren abestien artean gogokoenetako bat:

Denborak aldatzen dira
denborak aldatzen doaz
denboragileak ari dira
denbora berria prestatzen;
eta zu, jadanik,
hezituta zaude
zure denboraren ariketarako
gizalege berrien baitan
sinismen lausoz.

Benito Lertxundi – Denborak

BIGA

Zapatistek, Lacandonako oihanean: “ez dugu presarik, urrun iritsi nahi dugu-eta”. Gurean kontrara esan genezake: “arrapaladan doa dena, baina ezer ez da mugitzen”. Edo agian bai, nik-zer-dakit-ta!

HIGA

Irakurri dut hiru azelerazio bizi ditugula egungo denboran: azelerazio teknologikoa, azelerazio soziala, eta bizitzaren azelerazioa.

Paradoxikoa da. Azelerazio teknologikoak gauzak arinago egitea ekarri du. Horrek denbora askatu behar zuen, eta denbora ugaritu. Denbora inoiz baino urriagoa da, ordea. Azelerazio sozialak gero eta gauza gehiago egitera eramaten gaitu. Ezin gara gelditu. Gero eta exigenteagoak diren espektatiba sozialak ase behar ditugu: produktiboak izan, bidaiatu, hizkuntzak ikasi, “esperientziak” bizi.

LAGA

Imaginatzen duzue Leonard Coheren ahots sarkorra euskaraz?

Azkar iritsi nahi duzu zuk
Azkena izan nahi dut nik
Zuretzat azkar amaitu behar da
Nik, ordea, irautea nahi dut
Ez da zaharra naizelako
geldotasuna maite izan dut, betidanik
Hirira itzuli nahi duzu?
Joan zaitez; utz nazazu.
Eta inork nitaz galdetzen badizu
esaiozu hemen nagoela, abiadura geldotu nahian…

Leonard Cohen – Slow

BOGA

Bizitzaren azelerazioaren baitan, gero eta gutxiago lo egiten dugula irakurri dut. Ikerketen arabera lo-denbora batez beste bi orduz txikitu da XIX mendetik hona eta ordu erdiz 70eko hamarkadatik hona.

Max Richter konpositoreak «sleep» izeneko lan bat konposatu du, lo egiten eta amets egiten laguntzeko, bere esanetan. Merezi du zatitxo batzuk entzutea. Arazoa da oso-osorik entzun nahi izanez gero, zortzi ordu luze irauten duela. Nork ditu zortzi ordu jarraian, lo egiteko nahiz musika entzuteko?

Max Richter – Sleep

SEGA

MIT institutuan (Massachusetts Institute of Technology) U teoria landu duen taldeak presencing kontzeptua erabiltzen du: presence + sensing.

Orainean egoten jakitea da  presentzia. Horixe da U teoriaren proposamena. Orainarekin konektatu eta sentitu, lehenik, iraganetik zer behar dugun joaten utzi; alegia, egin izan dugunetik eta egiten dugunetik zer dagoen jada agortua, eta zerk ez gaituen jada asetzen. Ondoren, egoera horretatik bertatik, jada sortzen ari den etorkizuna sentitu behar da (etorkizun emergentea deitzen diote) eta handik ekin planifikatzeari. Etorkizunetik ikastea proposatzen dute, ez iraganetik.

“Sentipentsante” adjektiboa ekarri dit gogora: pentsatzen duzuna sentitu, eta sentitzen duzuna pentsatu. Hitza Eduardo Galeanok zabaldu zuen, Orlando Fals Borda soziologoari hartuta. Bideo honetan bada azalpen polit bat: hemen

ZAI

Poesiak hiru gai unibertsal jorratu ohi ditu: amodioa, heriotza eta denboraren iragana. Edo, Miguel Hernandezek zioen bezala, hiru zauri ditu gizakiak: hiltzearena, maitearena eta biziarena. Bizia horixe baita: denboraren iragana.

Joan Baez – Tres heridas

ZOI

Gorroto ditut jende-ilarak. Erosketak egitera desorduetan joaten naiz; eguerdi partean, edo goizean goiz. Gorroto dut zain egon beharra. Lekuetara 5 minutu berandu iristeko ohitura hartu dut, zain egon beharrik ez izateko. Eta, halere, bizitzaren erdia zain ematen dugula diote “filosofoek”.

Alemanez WARTEN aditzak “itxarotea” esan nahi du, eta Grimm hiztegiaren arabera hainbat esangura ditu: “inora begiratzea, zerbaiti kasu egitea, arreta egitea, zaintzea, inoren zerbitzuan egotea, gordetzea, pertseberatzea eta abar”.

Idearik ez Grimm hiztegia zer den, baina halaxe irakurri dut “Denbora Opari” liburuan: Andrea Köhler – El tiempo regalado: Un ensayo sobre la espera.

BELE

Bitoriano Gandiagak Denbora Galdu Alde poema-liburua idatzi zuen 1985ean. Euskaraz kontziente samar irakurri nuen lehen poema-liburuetako bat izan zen, oker ez banago, eta gogoan dut oso zapore ona utzi zidala: «Denbora galtzen ikasi behar dudala esan dit psikiatrak. Bego eta bedi. Zenbait ardura eta arazori hor konpon esaten ikasi behar dudala ere esan dit».

Rikardo Arregi idazlearen artikulu batek ekarri zidan gogora duela gutxi: Rikardo Arregi – Denbora galdu

ARMA

Jorge Riechmann irakaslearen poema bat, hala edo nola euskaratua:

Bertso on batek
ezin du gosea ase.
Bertso on batek
ez du lorategirik eraikiko.
Bertso on batek
ez du tirano arrotza ohilduko
Bertso batek
kasurik onenean
arnasa etengo dizu
(digestioa ez)
eta haren erritmoak eta abiadurak
beste abiadura posible baten erritmoa ekarriko dizu gogora.
Beste erritmo bat zure odolerako, eta beste erritmo bat planetetarako

TIRO

Jorge Riechmann-ek kontatzen du kapitalismoa Europako Ekialdera iritsi zenean, shock moduko zerbait sortu zela denboraren pertzepzio berriaren eraginez. Irakurtzea, musika entzutea, lagunekin egotea…ordura arte, denbora okupatzeko moduak ziren, eta denbora galtzea bihurtu ziren imajinario berrian. “Denbora galduaren oroimina” deitu zion horri.

Jorge Riechmann – Tiempo para la vida. La crisis ecológica en su dimensión temporal (pdf)

PUN

Eta zuek, oporretan, zertan galtzen duzue denbora?

Terminologiatik haratago

-n -kargitaratuta
4

Honezkero ohartuko zineten terminologiarekin halako obsesio txiki bat dudala, ezta? Zer egingo diogu bada? Nork bere zoroak bizi ditu. Gauza batek hamaika izan baditu, zerbait izendatzeko hainbeste arazo badaude eta izenarekin ados jartzerik ez badago… bada hor esploratzeko zerbait interesgarri: zerbait esanguratsua, handik tira egiteko eta ikasteko.

Eduardo Apokadaren hitzaldi batean harribitxi txiki bat topatu dut: Hizkuntzen kudeaketa; gobernantza eta aktibismoaren artean da hitzaldia [bideoa hemen]. Besteak beste, terminologiaz jardun du:

hizkuntzaren aldeko mugimedu soziala, euskalgintza,
hizkuntza normalizazioa,
hizkuntza politika, hizkuntza planifikazioa,
hizkuntza injenieritza, hizkuntza kudeaketa,
hizkuntza biziberritzea, hizkuntza indarberritzea,
hizkuntza zaharberritzea, hizkuntza berpiztea,
hizkuntzaren berpizkundea,
hizkuntza sustatzea, hizkuntza dinamizazioa…

Haren ustez oso molde orokorrak erabili izan ditugu, ñabardurak kontuan izan gabe, eta atzean zer dagoen hausnartu gabe.

Hizkuntza gobernantza proposatzen du: hizkuntzaren gobernantza komunitarioa, hobe esanda, modan jartzen ari den gobernantza neoliberalaren eremutik ondo bereziteko. Gobernantza komunitarioaren testuinguruan komunitateak bere burua antolatzen du bere arazoei irtenbidea emateko. Hizkuntza ere halakoxea da: “ondare” komun bat da eta eragile publiko, pribatu eta sozialek bat egiten dute hura lantzeko eta zaintzeko. Ingelesez ere existitzen da terminoa: linguistic governance. Euskaltzaindiak berak hizkuntzaren gobernantza terminoa erabili izan du, corpus plangintzaz ari direlarik [hemen].

Izenaren ondoan, izana dator… eta galderak. Hizkuntza politikatik gobernantzara alde handerik al da? Eta nor dira gobernantza horretan eragileak? Euskara teknikariak? Haren hitzetan, gaur egun mugak oso lausotuak dira: profesionala, teknikaria, aktibista, langilea, politikaria… Elkarteetako kide liberatuak zer dira? Aktibistak ala teknikariak?

Teknikariez ari garela… zer dakigu euskara teknikariei buruz? Nor dira euskara teknikariak? Zenbat dira? Nondik datoz? Non ikasi dute ikasi dutena, zeintzuk trebetasun dituzte eta non eskuratu dituzte. Bada, hor, zer ikertu.

Soziolinguistika Klusterrak ikerketa interesgarria egin zuen 2008an: Soziolinguistika Arloko Teknikarien Formazio Premien Azterketa [hemen]. Lanbide konplexua da. Bartzelonako Diputazioak antzeko lan bat egin zuen partehartzerako teknikarien formazioari buruz: Disseny de la formació per als professionals en participació ciutadana [hemen]. Hortik ere bada zer ikasia gure lanbiderako.

Mereziko luke lan horiek berreskuratzea eta eguneratzea. Ez zaizue iruditzen?

 

Hizkuntzaren kultura eraiki

-n -kargitaratuta
Erantzun

OSO BEREZIA da kognizioaren eta diskurtsoaren arteko erlazioa. Harreman zirkularra da: kognizioak —ikuskerak, alegia— diskurtsoa baldintzaten du, eta diskurtsoak kognizioa. Gainera, beste ezeren gainetik kognizioa fenomeno soziala denez, erlazioa hiruki baten moduan ageri izan da sarri: kognizioa, gizartea eta diskurtsoa. Modu sinple (baina inkonpleto) batean esateagatik: gauzak nolakoak diren, gauzak nola pertzibitzen ditugun eta gauzak gure buruari nola kontatzen dizkiogun.

Euskarari buruzko diskurtsoaz ari garenean ere, iruditzen zait oso begi-bistan izan beharreko ikuspegia dela:

  • Lakoff eta enparauen planteamendutik abiatuta, Mtz de Lunak FRAMING deitu izan dio erlazio horri. Euskararen kasua aztertu du eta euskal gizartean nagusi diren “markoak” identifikatu (aldarrikatzailea eta uzkurra). Ondoren, diskurtso berri baterako oinarriak proposatu ditu. Hemen.
  • Lorea Agirrek euskararen ekibalentzia-katearen ideia erabili izan du: euskarari zein ideia edo zein hitz lotzen diogun. Euskara entzun eta zeintzuk balore, ideia eta erreferente pizten zaizkigun… horixe da ekibalentzia-katea.
  • Van Dijk hizkuntzalariak askotxo teorizatu du kognizioa-gizartea-diskurtsoa loturaz, eta —azken buruan— ideologiaz hitz egiten amaitu zen, bere ustez, ideologia horixe baita: kognizio sistema partekatu bat.

Jone Miren Hernandezek, antropologoa den heinean, kulturaz hitz egitea nahiago du. “Gu gazteok” (pdf) lanean honela dio:

Hiztun berrien belaunaldi bat sortu dugu, euskara ikasi dute eta euskararen (hizkuntzaren) kulturan sozializatu dira. Baina ez dakigu euskarak eta euskararen kulturak gazteei zer eskaintzen dien, edo nola artikulatzen / txertatzen duten kultura hori beraien gazte izaeretan.

Ideia interesgarria iruditzen zait. Sakondu beharrekoa…. Litekeena da kontu terminologiko hutsa izatea, baina atsegingarriago egiten zait euskararen kulturaz hitz egitea, diskurtsoaz, framingez edo prestigioz hitz egitea baino. Jone Mirenen ustez, sarri hitz egin izan da euskal kulturari buruz, baina gutxi edo batere ez hizkuntzek sortzen duten edota hizkuntzen bitartez sortzen eta garatzen den kulturari buruz.

Jone Mirenek hizkuntzaren hiru dimentsio proposatzen ditu hizkuntzaren gaineko kultura bat eraikitzeko: materiala, kolektiboa eta ideologikoa. Haren ustez, hiru dimentsio horiek behar-beharrezkoak dira euskararekiko atxikimendua (jarrera, motibazioa…) garatzeko:

a) korpus bat, erreferente materialak, fisikoak eta gorpuztuak (literatura, kantak, hiztegiak, gramatika bat, Euskaraz bizi nahi dut afixa, Korrika, euskaltegiak, euskara irakasleak, bertsolariak, eta abar);

b) talde, gune edo komunitate ezberdinak zeinetan hizkuntz harremanak gauzatzen diren (mintzalagunak, euskara elkarteak, hezkuntza komunitateak, ikasleak, lankideak, dendariak, tabernariak, seme-alabak, eta abar luze bat)

c)  ideiak, irudikapenak, argudioak, metaforak hizkuntzaren inguruko diskurtsoa(k) osatuko dutenak (maitagarria, nirea, gurea, praktikoa edo pragmatikoa, politikoa, negozioa, sexista, beharrezkoa, etxekoa, eta horrelakoak).

Hiru dimentsio horiek osatuko lukete hizkuntzaren kultura. Ikuspegi interesgarria iruditzen zait, orain arteko perspektibak integratu eta osatu egiten dituelako. Gazteei buruz ari delarik, Jone Mirenek “euskararen kulturari erreparatzeko beharra eta euskararen kultura erreparatzeko beharra” aldarrikatu izan du. Harek esan bezala, aztertu beharra dago “euskarak eta euskararen kulturak gazteei zer eskaintzen dien” eta, beharrezkoa bada, aukera eman euren errealitatera egokitu dezaten.