Eta hi leloa bai lelo… eta beste zenbait gaizki-ulertu

BAT

Sautrela abestiaren estribilloaz akordatzen? Etaileloribailelolelosaraileloa. Txikitan oso erakargarria egiten zitzaigun, Mikel Laboraren ikimilikiliklik-aren pare, sorgin konjuro baten modura. Zer ulertzen genuen? Auskalo! Eta hi, lelo hori. Bai lelo! Lelo zara, ai leloa! Kontxo! Zer demontre du Beñat Etxeparek ditxosozko lelo horrekin? Nor da lelo? Nori ari zaio lelo deitzen?

Gerora jakin genuen Bizkaia aldean antzeko formula bat jaso zuela Cachopin Laredoko kronikagileak, hango bertso zahar batean. Horrela ageri da Auñamendi entziklopedian:

Lelo il Lelo, Lelo il Lelo,
Leloa, Zarak il Leloa.
Oktabiano munduko Jauna
Lekobidi Bizkaikoa.

Gaztelaniazko itzulpena ere ageri da bertan:

Lelo (ha) muerto Lelo, Lelo (ha) muerto Lelo
El Lelo, Zara ha muerto al lelo;
Octabiano (es) señor del mundo
Lekobidi (lo es) de Vizcaya.

Cachopinek, oharkabean, mito bat eraiki zuen, itzulpen akastun batean oinarritua: Lelo pertsonaiaren mitoa, alegia. Gerora, XIX. mendean, “La leyenda de Lelo” izeneko liburua idatzi omen zuen Vicente Aranak, Sabino Aranaren lehengusu batek.

Lelori lelo delako hori, dakizuenez, garaiko euskal lirikako formula bat da, zenbait kanturen lelo gisa agertzen dena. Hitz itxuragabetuak dira, onomatopeiak, agian esanahirik gabekoak, musikaltasuna iradokitzen duten soinu errepikakorrak… Ahozkotasunari erabat lotuta ageri dira formula horiek, eta poemak ahoz atontzen ziren garaia ekartzen digute gogora. Antza denez, halakoak poemaren doinua eta tonua ondo eta azkar hartzeko erabiltzen ziren. Hortaz –nonbait irakurri dudanaren arabera– litekeena da Sautrelaren leloa honelako zerbait izatea: “Eta hi lelo hori, bai lelo, lelo sar hadi, leloa”. Zentzuzkoa iruditzen zait.

BI

Matalaz kantuaren kasua askoz ezaguna da… Mitikileko erretorearean azken hitzak honakoak izan ziren, Benito Lertxundiren bertsioan: “Agian, agian, egün batez, jeikiko dira egiazko xiberutarrak, egiazko eskualdünak tirano arrotzen hiltzeko”. Ezaguna da “hiltzeko” dioen lekuan,“ohiltzeko” esaten zuela jatorrizkoak: “ohildu = kanporatu”, alegia. Akatsak dramatismo puntu bat ematen dio kantuari, baina ez du esanahia gehiegi aldatzen.

HIRU

Pepitas de Calabaza argitaletxeak liburu bat argitaratu berri du Jordi Maestreren Paraguas en llamas izeneko blogean oinarritua. Bertako post batean anekdota pare bat kontatzen du, honelako gaizkiulertuei lotuta.

Irlandako gazte baten istorioa kontatzen du. Kantuen letrak erabiltzen omen zituen gaztelania ikasteko, eta tarte batean intrigaturik ibili zen El Ultimo de la Fila taldearen kantu honekin:

¿Por qué esas flores raras
crecen en las aceras para ti?
Volveré a coger las aves

¿Flores raras?¿Coger las aves? Zertaz ari da? Azkenean erabaki zuen desamodioari buruzko istorio bat zela: hegaztizain bat eta bere neskalaguna: “Oye, tía, eres tan rara que yo lo dejo, voy a volver a coger las aves”. Istorio polita, ezta? Kontua da kantuak ez duela “Volveré a coger las aves” esaten, baizik eta “Volveré a cogerlas. Sabés?”.

Beste istorio bat kontatzen du, hari txikitan gertatua. “Sombra aquí y sombra allá, Maquíllate, maquíllate” kantu ezaguna entzun zuenean gogoratzen du hasiera batean pentsatu zuela Mecano talde katalan bat izango zela (agian valentziarra); eta erabat ausarta, konplexurik gabe elebitasunaren aldeko apustua egiten zuelako:

Som d´aquí i som d´allà,
(Hemengoak eta hangoak gara)
Maquíllate, maquillate

Gaizki-ulertu batetik metafora ikaragarri polita sortu duela iruditu zait.

LAU

Allande Sokarros euskaltzaina izateaz gain, hizkuntza aktibista aparta izan dugu. Duela gutxi utzi gintuen, eta, horrez geroztik, bere Xiberoko argazkien falta sentitu dugu Twitter eta Instagramen, argazki horiek Xiberoa urrundik gertu sentitzeko modu bat baitziren.

Allandek hainbat programa egin ditu Xiberoko Botza irratian. Kantore Kronika da horietako bat. Programaren sintonian bertan kariturizatzen duten bezala, sarri betiko kantuak kantatzen ditugu, zer esaten dugun jakin gabe. Oharkabean letrak aldrebestu egiten ditugu. Programak lanketa horixe proposatzen zuen: Xiberoan sarri kantatzen diren kantuak hautatu eta lerroz lerro esanahia “deszifratzen” lagundu, xiberotar hizkera garbi-garbian. Zazpi eta hamar minutu bitarteko saioak ziren eta horietako hainbat web orrian daude entzungai: Xiberoko Botza – Kantore Kronika. Entzun, merezi du eta.

Adiorik ez, Allande!

Iradier, Elvis eta Jean Mixel

uid_4254fc249adf50e3ac00832d672a131d1304504771336_width_700_play_0_pos_3_gs_0Arazo txiki bat dut KULTURA hitzarekin. Uste dut ideiak garbi samar ditudala, baina —antropologiaren ikuspegi zabaltxoagoa alde batera utzita ere— zailtasunak ditut ideiak hitzetan adierazteko;  are gehiago izenlagunak jartzen hasten garenean. Hor, hitzak eta defnizioak katramilatu egiten zaizkit:

  • Euskal kultura zer den definitu nahian, hamarnaka saio entzun eta hogeitaka eztabaida izan ditugu: Euskaraz egiten dena, soilik? Ez-berbazkoa ere bai? Askatu ezin den korapiloa dela onartu behar dugu?
  • Herri kultura eta kultura popularra gauza bera al dira? [Josu Amezagaren tesiak horretaz dihardu: Herri Kultura. Euskal kultura eta kultura popularrak.]
  • Herri kulturak herrigintzari erreferentzia egin behar dio?
  • Herri kultura eta goi mailako kultura kontraposizioan definitu behar dira?
  • Masa kultura, prozedura eta teknika industrialekin du zerikusirik… Sorkuntzaren eta estandarizazioaren arteko tentsioaren ondorioa da, ezta? Hori besterik ez?
  • Kontrakultura sistema hegemonikoaren aurkako erantzuna dela esan ohi da. Zein lotura du horrek kultura popularrarekin? [Jon Kortazar irakasleak artikulu izugarri polita du, “Ez Dok Hamairu”-ren garaiko Artzeren poesiagintzaz eta kontrakulturaz: Artzeren poesiaren prentsakizunaz. Kontrakulturaren bidetik, bide berriak bilatzen]

Honekin guztiarekin ariketa bat proposatu nahi dizuet:

  • Sebastian Iradier Arabako musikagile bat da: Lantziegon jaio zen XIX. mendearen hasieran. Ez zen euskalduna, nik dakidala. Musika ikasketak egin zituen, eta Madrilen zein Parisen bizi izan zen, goi mailako musikari gisa lanean. Rossini, Merimée eta beste zenbait artista famaturen adiskide izan zen. Kuban barrena zebilelarik, hango musika ikasi eta birrinterpretatu egin zuen: habanerak sortu eta ezagutarazi zituen mundu osoan. La Paloma da bere obrarik ezagunena [entzun hemen]. Goi mailako kultura? Elitista?
  • La Paloma obraren hainbat bertsio egin izan da, eta horietako batzuetan letra ere aldatu izan zaio. Elvis Presley-k berak No More abestu zuen “Blue Hawaii” filmean [ikus-entzun hemen]. Masa kultura?
  • Jean Mixel Bedaxagar Urdiñarbeko euskal kantaria da, hiru zuloko txirularekin eta ttun-ttunarekin Zuberoko doinuak ederki zabaldu izan dituena. Belatxa albumean abesti bat grabatu zuen Nestor Basterretxearen omenez. Izenburua horixe zuen, hain zuzen: Ürzoa, Nestor Basterretxea gogoan [entzun hemen]. Herri kultura?