Soziolinguistika urbanoa: hirien anonimatoa

Aurki argitaratuko bide da VI. mapa soziolinguistikoa. Aurrekoetan bezala, Biztanleriaren eta Etxebizitzen zentsuan oinarriturik egongo da eta oraingoan 2016ko datuak emango ditu. Irakurketa oraindik zabaldu ez bada ere, datu gehienak eskuragarri daude EUSTATen web orrian. EAEko datuak dira eta ez euskararen lurralde osokoak.

Hiriei begira jarrita:

  • Autonomia Erkidegoan 6 udalerri daude 50.000 biztanle baino gehiago dituztenak: Bilbo,Gasteiz, Donostia, Getxo, Irun eta Barakaldo
  • Udalerri horietan ia miloi bat pertsona bizi dira (zehazki 978.620); EAEko biztanleen % 46,1. Arabako kasua are deigarriagoa da, Arabako lau biztanleetatik hiru hiriburuan bizi baitira.
  • Euskaldunen portzentajea % 25,3tik % 46,0ra bitartekoa da. Barakaldon da txikiena eta Donostian handiena. Batez bestekoa %32,3 da: hiru biztanleetatik bat euskalduna. Sei udalerri horietan 316.620 euskaldun bizi dira eta 197.362 euskaldun hartzaile.
  • 2011ko datuen arabera, euskaldun berrien ia erdia (% 49,3) sei udalerri horietan bizi ziren. Barakaldon eta Gasteizen lau euskaldunetatik hiru pasatxo ziren euskaldun berriak.

Euskal Herri urbanoaren aurpegi bat da, baina ez bakarra. Xabier Aierdiri entzun diogu, globalizazioaren ondorioz, hiri-kultura erabat gailendu egin dela Euskal Herri osoan. Hiri handietan, hirigune txikiagoetan eta herrietan ere bai. Bere esanetan, Euskal Herria oso herri modernoa da, eta euskaldunok are modernoagoak. 

Edonola ere, hirigune handi horiek arazo bereziak sortzen dituzte. Euskara herrietako kontestu komunitarioetan gorde da hobekien. Hiriaren dinamikak erantzukizuna leundu eta desagerrarazi omen du, Xabier Aierdiren hitzetan. Euskaldunari erantzukizunez jokatea eskatu zaio baina hirietan euskalduna askeago sentitu da erantzukizun horri itzuri egiteko: are gehiago bere burua euskaldun osotzat hartzen ez duten euskaldunen kasuan.

Honela dio Aierdik:

… hiriak euskaratik askatzeko balio diezaguke. Aurreko belaunaldi euskaldunentzako, konplexua sortzen zeneko tokia zen hiria, onarpena bakarrik arlote edo ezjakinaren rolak betetzetik zetorrelarik. Ondorioa? Isiltasuna! Gaur, ordea, hiztun osoa ez denarentzako, hiria hainbat koertziotik urruntzeko ezkutaleu aproposa da, hirian baino ez gara (edo izan gaitezke) anonimoak eta. Hirian isiltasuna hobeto izkutatu daiteke, behar den baino euskaraz gutxiago hitz eginda.

Armairutik ateratzeko deia egin zaigunean, armairu handi, goxo eta eroso bat aurkitu dugu hirietan. Jakinmina dut euskaraldia Bilbon, Gasteizen, Getxon eta Barakaldon zer izango den ikusteko. Iruditzen zait hirietan ahalegintxo gehigarri bat egin beharko dugula gure rola txintxo-txintxo betetzeko, bereizgarria ez disimulatzeko, eta anonimatoan urtzeko tentazioan ez erortzeko.

Eta, halere, optimista naiz. Animoso eta gogotsu ikusten ditut hirietako euskaldunak!

* Xabier Aierdiren testua, BAT aldizkarian: Mintzajardunaren azken urteotako bilakaera. Mikel Zalbideren testuaren inguruko hausnarketa marjinalak.

Hiztun osoa nor den

SANCHEZ CARRION Txepetxi entzun genion lehen aldiz hiztun osoa zer zen (ez dakit harek asmatua ala beste inondik ekarria). Haren esanetan, ibilbide naturala zein kulturala, biak bete dituzten hiztunak dira hiztun osoak:

(a) Batetik, ibilbide naturaletik abiatuta (A), euskaraz  etxean ikasi ondoren euskaraz kulturizatu den (B) eta euskaraz aktiboa den euskalduna: AB

(b) bestetik, ibilbide kulturaletik hasita (B), euskara euskaltegian edota ikastetxean ikasi ondoren euskara erabat barneratu eta euskaraz “natibizatu” (A) egin den euskalduna: BA

AB eta BA tipoetako hiztunak dira, alegia.

Hiztun osoak euskararen komunikate linguistikoaren nukleoa osatzen dute: erdigunea. Ez dut erreferentziarik aurkitu, baina uste dut nonbait esana duela AB eta BA tipologiak erabat osagarriak direla: AB-k denik eta gaitasun-mailarik altuena aportatzen dio hizkuntza komunitateari, eta BA-k daitekeenik eta motibazio-mailarik altuena.

Dena den, hasierako adiera hori lausotuz joan da, eta oharkabean hiztun osoa soil-soilik hizkuntza gaitasunarekin lerratu izan dugu. Horren arabera, hiztun osoa goi mailako ezagutza duena da: edozein egoeratan erraztasunez euskaraz jarduteko gai dena. C2 mailako euskaraduna, alegia.

BAT aldizkariaren 99 eta 100 zenbakietan EUSKARAREN BILAKAERA SOZIOLINGUISTIKOA proiektuaren azalpena ageri da. Horietako lehenean Iñaki Martinez de Lunak euskararen transmisioaren eta hizkuntza gaitasunaren 30 urteko bilakaeraren birpasa egin du; eta oso ahalegin interesgarria egin du hiztun osoaren kontzeptua bere lekuan jartzeko. Labur-labur honela azaldu du:

  • Hizkuntzaren jabekuntzaren plangintzaz hitz egiteko orduan, hezkuntza arloa eta helduen euskalduntzea bete-betean sartzen dira. Zailagoa da, ordea, bertan familia bidezko transmisioari lekua egitea.
  • Transmisioa osatze aldera, Paula Kasaresek sozializazio kontzeptua proposatu  zuen eta berehala adoptatu genuen. Sozializazioaz hasi ginen, sozializazioaren markoa ondo barneratu gabe.
  • Martinez de Lunak hizkuntza-sozializazioa hamar puntutan azaltzen du:
      1. Hizkuntza bizia ikasten da, ez gramatikaren moduko ezagutza formalik;
      2. Sozializazioak hiru prozesu ditu: kognitiboa, identifikaziozkoa eta afektiboa;
      3. Taldearen hizkuntza soilik ez, harreman sareak ere bereganatzen dira;
      4. Sozializazioaren bidez, hizkuntza-komunitatearekiko atxikimendua eta talde kohesioa lortzen dira;
      5. Hizkuntza-komunitatea birsortzen da;
      6. Hizkuntza bizitzan zehar ikasten da etengabe, eta premia berrietara egokituz joango gara;
      7. Lehen sozializazioa, funtsezkoena, haurtzaroan gertatzen da, batez ere familian
      8. Bigarren sozializazioa jarraian gertatzen da, hezkuntza sisteman, aisialdian, lagunarteko giroan, hedabideen bitartez, etab.;
      9. Egoera sozial bakoitzeko hizkuntzaren egokitasuna eta erabilera premiak barneratzen dira;
      10. Hiztuna ez da erabat determinatua; partaide aktiboa da eta jasotakoa alda dezake.
  • Hortaz, gizakiok ez gara gizarteko kide jaiotzen, egin egiten gara, prozesu luze baten ondorioz. Prozesu hori da sozializazioa, baita hizkuntza-sozializazioa ere. Hizkuntzaren transmisioa sozializazio-prozesuaren atal bat da.

Horren guziaren argitik, askoz errazagoa da hiztun osoa zer den hautematea. Komunikazio-gaitasuna zein hizkuntza-kontzientzia dituen hiztuna da hiztun osoa, bere sozializazio-prozesuan osagai identitarioak eta afektiboak jaso dituena. Jon Sarasuak hiru adjektibo erabili izan ditu horretarako: euskaldun kontziente, konpetente eta kontsekuentea. Horiek ere ederrak dira, ez zaizue iduritzen?

Bibliografia: Euskararen transmisioa eta gaitasuna eta aurrera begirako erronkak. Iñaki Martínez de Luna. In BAT Soziolinguistika Aldizkaria 99, 2016 (pdf).